Η κατάρρευση του πολιτισμού

Το έργο αυτό του Νόρμπερτ Ελίας (1897-1990) είναι καρπός θεωρητικού στοχασμού αλλά και υπαρξιακής εμπειρίας. Ο μεγάλος κοινωνιολόγος, που θέτει στόχο του να φωτίσει τις συνθήκες που κατέστησαν δυνατή τη ναζιστική βαρβαρότητα, είναι ταυτόχρονα ένας επιζών μάρτυρας αυτής της τραγικής ιστορίας.

Το 1933, με την άνοδο των ναζί στην εξουσία, ο Ελίας υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τη Φρανκφούρτη χωρίς να προλάβει να υποστηρίξει τη διδακτορική του διατριβή. Γνώρισε την πείνα, την εξορία και υπήρξε άπατρις για περισσότερα από είκοσι χρόνια. Οπως οι περισσότεροι Γερμανοεβραίοι που επέζησαν, έχασε την οικογένειά του και τους φίλους του στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Δεν μπόρεσε ποτέ να ξεπεράσει τα αισθήματα ενοχής για τον θάνατο της μητέρας του στους θαλάμους αερίων του Αουσβιτς.

Ο ναζισμός, ο πόλεμος, το Ολοκαύτωμα φαίνεται να θέτουν υπό αμφισβήτηση ορισμένες από τις ιδέες που είχε αναπτύξει ο Ελίας στο σπουδαίο έργο του «Η εξέλιξη του πολιτισμού» (1939), όπου διαπίστωνε μια ισχυρή ιστορική τάση προς την ειρήνευση των κοινωνικών σχέσεων στην πολιτισμένη Δύση. Η εξέλιξη του πολιτισμού δεν πρέπει να ερμηνεύεται όμως ως διαρκής και γραμμική πρόοδος, που αποκλείει την παλινδρόμηση στην αγριότητα. Η ναζιστική βαρβαρότητα γίνεται αντιληπτή από τον Ελίας ως «κατάρρευση» ή οπισθοδρόμηση του πολιτισμού, οι βαθύτερες αιτίες της οποίας πρέπει να αναζητηθούν στις ιδιαιτερότητες της ιστορικής και κοινωνικής εξέλιξης της Γερμανίας.

Το ζητούμενο είναι να εξηγήσουμε πώς η πλειοψηφία των Γερμανών στήριξε την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, αποδέχθηκε τις θυσίες που επέβαλε το καθεστώς και έστρεψε τις απογοητεύσεις και το μίσος της εναντίον των Εβραίων, υποστηρίζοντας ή ανεχόμενη τον βαθμιαίο αποκλεισμό τους από την κοινωνία και τελικά τη φυσική τους εξόντωση. Αυτή η τραγωδία, που αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα της ευρωπαϊκής ιστορίας, δεν μπορεί να αποδοθεί σε τυχαίους παράγοντες, στις πράξεις λίγων ψυχοπαθών, ούτε μπορούμε να απομονώσουμε αυτή την ιστορική περίοδο από όσα προηγήθηκαν και να τη θεωρήσουμε ένα ατύχημα, μιαν εξαίρεση ή μια παρένθεση.

Οι συνήθεις ερμηνείες, που συνδέουν την επικράτηση του ναζισμού με την ήττα της Γερμανίας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την ταπεινωτική Συνθήκη των Βερσαλιών ή με τη βαθιά οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1930, κρίνονται ανεπαρκείς. Ο Ελίας δεν αρνείται τη σημασία αυτών των πιο άμεσων αιτιών του ναζισμού και του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου.

Δεν αρνείται και δεν υποτιμά ούτε τον ρόλο που έπαιξε η ιδεολογία, καθώς η εξόντωση των Εβραίων δεν εξυπηρετούσε «ορθολογικούς» στόχους ή οικονομικά συμφέροντα, αλλά πήγαζε ευθέως από το ναζιστικό σύστημα πεποιθήσεων. Σύμφωνα όμως με τον Ελίας, η ναζιστική βαρβαρότητα και η δραματική κατάρρευση του πολιτισμού μπορούν να ερμηνευτούν σε βάθος μόνον αν ανατρέξουμε στο πιο μακρινό γερμανικό παρελθόν και αν μελετήσουμε πιο μακρόχρονες και πολύπλοκες κοινωνικές και ιστορικές διαδικασίες.

Επί αιώνες η Γερμανία ήταν κατακερματισμένη και κάτω από απολυταρχική εξουσία. Το μεγαλύτερο μέρος της γερμανικής ιστορίας σημαδεύεται από διαιρέσεις, έριδες και συγκρούσεις. Αυτές με τη σειρά τους τροφοδοτούσαν έναν διακαή πόθο για ενότητα και ομόνοια, που θα μπορούσε να επιβάλει μόνον ένας ισχυρός ηγέτης. Η μακρά παράδοση απολυταρχικής διακυβέρνησης εξηγεί ώς ένα βαθμό την τάση των Γερμανών για απόλυτη και τυφλή υπακοή στην εξουσία και τη δυσπιστία τους απέναντι στην κοινοβουλευτική δημοκρατία και τις κομματικές διενέξεις της.

Ενα μεγάλο χάσμα χώριζε το εθνικό ιδανικό από την πεζή γερμανική πραγματικότητα. Το πρώτο βασιζόταν στην εξιδανίκευση του ισχυρού Ράιχ του παρελθόντος και αναπαρήγε την εικόνα ενός τάχα χαμένου εθνικού μεγαλείου, ενώ η δεύτερη κατέγραφε τη σταδιακή συρρίκνωση της εθνικής ισχύος, που γεννούσε την αίσθηση μιας παρακμής. Από ’δώ προέκυπταν ένα ισχυρό αίσθημα ταπείνωσης και μια φλογερή επιθυμία για εκδίκηση και αποκατάσταση του παλαιού μεγαλείου.

Η ενοποίηση της Γερμανίας επιτεύχθηκε με μεγάλη καθυστέρηση το 1871, και συντελέστηκε στο πλαίσιο ενός ακόμα αυταρχικού καθεστώτος. Η καθυστερημένη συγκρότηση ενός ενιαίου κράτους, σε μιαν εποχή κατά την οποία άλλες ευρωπαϊκές χώρες είχαν ήδη θεμελιώσει συγκεντρωτικές εξουσίες και είχαν πετύχει την ειρήνευση στο εσωτερικό τους, έκανε τους Γερμανούς να υποφέρουν από χρόνια δυσθυμία και ανασφάλεια.

Για να αντισταθμίσουν αυτά τα δυσάρεστα συναισθήματα, έτειναν να υπερεκτιμούν και να θεωρούν καθοριστικές για την αναγέννηση της Γερμανίας την πολεμική συμπεριφορά και την προσφυγή στα όπλα. Εξαιτίας της έλλειψης ενότητας, η γερμανική αστική τάξη δεν μπόρεσε να παίξει ηγεμονικό πολιτικό ρόλο και κατέληξε να συνθηκολογήσει με τους παραδοσιακούς κανόνες και κώδικες των κυρίαρχων αριστοκρατικών ελίτ, που βασίζονταν σε μιαν αυστηρά ιεραρχική τάξη και σε πρότυπα βίας και κοινωνικής ανισότητας.

Ο Ελίας σημειώνει ότι οι εθνικοί ήρωες του γερμανικού πανθέου ήταν προσωπικότητες όπως ο Φρειδερίκος ο Μέγας ή ο Μπίσμαρκ, που ενσαρκώνουν μιαν απολυταρχική παράδοση, ενώ ο Γκέτε ή ο Μπετόβεν θεωρούνταν «ήρωες» του πολιτισμού εκτός πολιτικής, αλλά όχι «δημιουργοί ιστορίας». Το τραύμα που προκάλεσε η ήττα του 1918 ευνόησε την άνοδο του ναζισμού.

Ο στόχος της ανασύστασης της γερμανικής αυτοκρατορίας, που πρότειναν οι ναζί, έμοιαζε να νομιμοποιεί ακόμα και τα πιο βάρβαρα μέσα. Πολλά φαινόμενα του καιρού μας καταδεικνύουν πόσο ευάλωτος είναι ο πολιτισμός και πόσο υπαρκτό είναι και σήμερα το ενδεχόμενο μιας επιστροφής στη βαρβαρότητα.