Η μεγάλη περιπέτεια της ελευθερίας

Ο Διαφωτισμός στοιχειώνει τη νεότερη Ιστορία και τον δημόσιο χώρο της Δύσης. Αλλοτε ως επίδικο ενός στοχασμού για τις καθοδηγητικές ιδέες της Ευρώπης και άλλοτε ως σημείο αναφοράς κάθε ιστορίας του σύγχρονου πολιτισμού.

Από την άλλη, ποιος μπορεί να αγνοήσει και το δικό μας αέναο δράμα που αρχίζει και καταλήγει στη σχέση του νεοελληνισμού με τη Δύση και τη νεωτερικότητα. Και αυτό βεβαίως το δράμα αγγίζει το πρόβλημα του Διαφωτισμού και των τρόπων διάδοσής του στην περιφέρεια των πρωταγωνιστικών του κέντρων.

Τα γνωστά λαμπρά ονόματα που «προετοίμασαν» τη Γαλλική Επανάσταση, η μάχη εναντίον της δεισιδαιμονίας και των προλήψεων, η υπεράσπιση του Ορθού Λόγου, όλα αυτά μας φαίνονται οικεία και σχεδόν τετριμμένα θέματα μιας σεβαστής -μα όλο και πιο απόμακρης- κληρονομιάς.

Υπάρχει όμως μια ιδιόμορφη παγίδα σε αυτήν τη φαινομενική οικειότητα του θέματος: ο Διαφωτισμός φαίνεται να είναι ένα από εκείνα τα κεφάλαια τα οποία νομίζουμε ότι τα κατέχουμε επειδή κουβαλάμε λίγες στερεότυπες ιδέες γι’ αυτά.

Το ίδιο και χειρότερο συμβαίνει φυσικά με τον καπιταλισμό, την αστική κοινωνία, τον φασισμό: έχουν καταντήσει στοιχεία μιας οικονομίας των κοινών τόπων, με υπερβολική δόση ιδεολογίας και σύγχυση ανάμεσα στην περιγραφή και την ηθική αξιολόγηση.

Χρειαζόμαστε, επομένως, αξιόπιστους ανιχνευτές των εννοιών και των αντίστοιχων φαινομένων: εγχειρίδια εισαγωγής ικανά να παράσχουν σύνοψη δίχως υπεραπλουστεύσεις· κείμενα σφαιρικής ματιάς που θα αναδεικνύουν το καίριο στην εκάστοτε περιοχή γνώσης.

Ο «Διαφωτισμός» λοιπόν του πρόωρα χαμένου Βρετανού ιστορικού Roy Porter (1946-2002) ανταποκρίνεται ακριβώς στην παραπάνω αποστολή.

Σε επτά σύντομα κεφάλαια και τις συμπερασματικές του σκέψεις, ο Πόρτερ παραδίδει ένα μάθημα για τον Διαφωτισμό, τη γενική ιστορική του δυναμική, την πολιτική και πνευματική του σημασία.

Σε αυτήν την ανασύνθεση, ο συγγραφέας είναι ένας ξεναγός που παίρνει αποστάσεις από μια μονοσήμαντα φιλοσοφική ιστορία του Διαφωτισμού όσο και από την καρικατούρα που ήθελε τους Διαφωτιστές αγγελιοφόρους ή «ιδεολόγους» της αστικής τάξης και των συμφερόντων της.

Ο Διαφωτισμός, λέει ο Πόρτερ, δεν είναι μόνο τα έργα μιας χούφτας πασίγνωστων Philosophes αλλά ένα κίνημα με πολλαπλές εστίες και τρόπους δράσης.

Η φιλελεύθερη αριστοκρατία, οι «άνθρωποι των γραμμάτων», η εκδοτική κίνηση στην Ολλανδία ή η οικονομική πρωτοπορία της Βρετανίας, όλα αυτά θα αποτελέσουν βραχίονες της βαθιάς πολιτισμικής αλλαγής.

Η γαλλική διανόηση και η ηχηρή παρέμβασή της στον απολυταρχικό 18ο αιώνα είναι βέβαια το ισχυρό -και το πιο γνωστό- παράδειγμα.

Οχι μόνο για τα αναστήματα που συμμετείχαν (από τον Βολτέρο ώς τον ετερόδοξο Ρουσό) αλλά και για τον συγκρουσιακό χαρακτήρα που έλαβε εκεί η διαφωτιστική κριτική. Για τον Πόρτερ, όμως, η δυναμική του Διαφωτισμού γνωρίζει σημαντικές διαφοροποιήσεις και δεν μπορεί να αναχθεί σε ένα μοντέλο πολιτικοφιλοσοφικής κριτικής.

Υπάρχουν λίγες ριζοσπαστικές στιγμές (ο υλισμός και ο απροκάλυπτος αθεϊσμός, λόγου χάρη), αλλά το κέντρο βάρους του κινήματος ήταν μια «ορθολογική» κατανόηση της θρησκείας και η υπεράσπιση των δυνατοτήτων του Ορθού Λόγου για τη βελτίωση της ζωής. 

Το πολιτικό όραμα των περισσότερων λογίων του Διαφωτισμού ήταν μια συνταγματική μοναρχία α λα αγγλικά, ένα καθεστώς λελογισμένης ισορροπίας ανάμεσα στις παραδόσεις και στο νέο πεδίο των ελευθεριών.

Με την εξαίρεση του Ρουσό -και κάποιων μορφών με έντονες «κλασικές» αναφορές στη ρωμαϊκή και ελληνική αρχαιότητα, όπως ο Μαμπλί και ο Μορελί- οι άνθρωποι του Διαφωτισμού επιδίωκαν μια ειρηνική commercial society, μια σταθερή νεωτερική κοινωνία προσανατολισμένη στην επίτευξη σημαντικών υλικών και ηθικών βημάτων και στην ελάττωση της βαναυσότητας στην πολιτική και στα ήθη.

Ο ορίζοντας των Διαφωτιστών ήταν ο εκπολιτισμός των συγκρούσεων, η ορθολογική πλαισίωση της θρησκείας και η δημόσια χρήση του Λόγου σε ένα πλαίσιο ανοχής.

Η αφήγηση του Πόρτερ, ευρύχωρη και προσεκτική, παίρνει αποστάσεις από τις ακραίες ερμηνείες. Απορρίπτει την τοποθέτηση που βλέπει στον Διαφωτισμό την ανυποψίαστη πίστη στην πρόοδο ή την υποκατάσταση του ιερέα από τον επιστήμονα και τον «φυσικό φιλόσοφο».

Κατά τη γνώμη του, δεν πρέπει επίσης να χρεώσουμε στο κίνημα του Διαφωτισμού κάθε θεωρητική ή αισθητική καινοτομία στις κοινωνίες του 18ου αιώνα.

Η συμβολή του Διαφωτισμού υπήρξε μικρότερη στην εκπόνηση σχεδίων και μεγαλύτερη στην ενθάρρυνση νέων ερωτημάτων και αναλύσεων για τον άνθρωπο και τη φύση, τις πηγές της ηθικής και τη διεύρυνση της γνώσης.

Στην αφήγηση του Πόρτερ ο Διαφωτισμός είναι το λαμπρό πεδίο μιας νέας κοσμικής διανόησης και συγχρόνως κάτι πολύ περισσότερο: η εμφάνιση ενός κοσμοπολιτισμού με πολιτικές βλέψεις, ο δημόσιος χώρος της παθιασμένης συζήτησης και η ανακάλυψη νέων τόπων κοινωνικότητας.

Το σαλόνι, το καφενείο, η εφημερίδα, η λεπτοδουλειά για τα λήμματα μιας Εγκυκλοπαίδειας και η χοντροδουλειά της πολεμικής «μπροσούρας» μες στη Γαλλική Επανάσταση, όλα αυτά αποτέλεσαν εργαλεία και στιγμές του Διαφωτισμού.

Ο Ρόι Πόρτερ δεν καινοτομεί σε ένα πεδίο όπου υπάρχει συσσωρευμένη έρευνα δεκαετιών (αιώνων, στην ουσία). Προσφέρει όμως μια καλογραμμένη και χρήσιμη περιήγηση σε έναν κόσμο που, όπως λέει, «ακόμα είμαστε παιδιά του».