13.12.1943

Ο πυρήνας του μυθιστορήματος είναι συγκλονιστικός: ο Αθος, που ήταν δασονόμος στην περιοχή των Καλαβρύτων, εκτελέστηκε κατά τη σφαγή των κατοίκων στις 13.12.1943, αλλά απρόσμενα επιβίωσε κι έζησε μια τετράχρονη αμνησία να τον κρατά εκτός των εξελίξεων. Εκτοτε δεν έπαψε να ζει στις παρυφές της κοινωνίας και μέσα στο αγαπημένο του δάσος.

Η Μαρία Στεφανοπούλου δεν χρησιμοποιεί αυτήν την πρώτη ύλη για να πλάσει ένα ιστορικό μυθιστόρημα, ούτε για να αποτυπώσει ένα θρίλερ, που θα προσφερόταν για ταινία. Επιλέγει πολύ συνετά μια πολυεστιακή αφήγηση, η οποία επικεντρώνεται στη στάση του Αθου απέναντι στον πόλεμο και στον τρόπο με τον οποίο εκλαμβάνεται η αναχωρητική του διάθεση, τόσο από τον ίδιο όσο και από τους ανθρώπους που τον έζησαν, από τη γυναίκα του, Μαριάνθη, και την κόρη του, Μαργαρίτα, μέχρι την εγγονή του, Λευκή, και τον Κουρτ, Γερμανό στρατιώτη που γλίτωσε από την εκτέλεση και κατέφυγε δίπλα στον δασονόμο, αλλά κι από μια πλειάδα άλλων χαρακτήρων.

Ο Αθος αντιπροσωπεύει την ίδια τη φύση, η οποία δεν πλήττεται ανεπανόρθωτα από τον πόλεμο, έστω κι αν πρόσκαιρα υφίσταται τα δεινά του. Το ίδιο εκφράζει και η Λευκή, που έρχεται -δύο γενιές μετά- να επανασυνδεθεί με τον κόσμο του παππού της, γράφοντας για τη ζωή του, σε μια γραφή που συνδυάζει πραγματικά και μυθοπλαστικά στοιχεία. Τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας, από τη Μαριάνθη που καταριέται πρωτίστως τους αντάρτες, επειδή αυτοί σκότωσαν Γερμανούς αιχμαλώτους ωθώντας τον εχθρό να προχωρήσει σε αντίποινα, μέχρι τη δισέγγονη Ιοκάστη που δυσπιστεί για την παρουσία του Αθου, κινούνται μέσα στον καταγωγικό μύθο του θρυλικού δασονόμου.

Την ίδια στάση κρατά ο πρωταγωνιστής και στον Εμφύλιο, όταν δεν παίρνει το μέρος κανενός όχι από ευθυνόφοβη διάθεση αλλά από φυσική ουδετερότητα. Κι όμως, όλοι τον βλέπουν ως ήρωα πολέμου, σαν κομμάτι του αιωνόβιου δάσους, που εμπνέει σεβασμό και παρευρίσκεται, ψηλά στα βουνά, όταν χρειαστεί. Οι αριστεροί θέλουν να αλλάξουν την κοινωνία, εκείνος τον άνθρωπο, ώστε αυτός να διαμορφωθεί βάσει της αγάπης προς τη φύση και δη προς την ανθρωπότητα. Την ίδια στάση τηρεί ο γηραιός δασονόμος, δεκαετίες μετά, όταν σκοτώνεται ένα μικρό βορειοηπειρωτόπουλο που είχε υπό την προστασία του.

Η Μ. Στεφανοπούλου εκφράζει, όχι ακριβώς με παπαδιαμαντικό τρόπο, την αντίθεση φύσης και κοινωνίας, την παρέκκλιση του ανθρώπου από το φυσικό δίκαιο και τη συμπόρευσή του με το κακό, τη βία, τον πόλεμο… Ολο το μυθιστόρημα είναι μια βαθιά ελεγεία για τον πολιτισμό που οδηγεί στον θάνατο και ταυτόχρονα ένα σκεπτόμενο εγκώμιο της μακαριότητας που προάγει το δάσος, ο κόσμος των δέντρων και η ζωή έξω από τον χρόνο. Η ηθική του μοιάζει προαιώνια, απόλυτη, διαχρονική, επειδή στηρίζεται στον φυσιοκρατικό κώδικα αξιών, που δεν σχετικοποιείται ανάλογα με την εκάστοτε κοινωνία ή ιστορική περίοδο.

Το κακό είναι μια ανθρώπινη κατασκευή, τόσο ξένο με τον κόσμο των φυτών που, ενώ καταδικάζεται, φαντάζει ενίοτε αυτονόητο και αναπόφευκτο σαν να είναι σύμφυτο με την ανθρώπινη υπόσταση. Είναι που λείπουν η ειλικρίνεια και η ταπείνωση, για να κατανοήσουμε την τεράστια απόκλιση από την πραγματική ζωή.

Ο Αθος, είτε επιβίωσε τελικά είτε πέθανε κατά την εκτέλεση, είναι ο αιωνόβιος πλάτανος που ζει μαζεύοντας κάτω από τα σκιερά κλαδιά του τούς Καλαβρυτινούς -αν και δεν καταλαβαίνουν την «ανάστασή» του-, τη γυναίκα του και την κόρη του, την εγγονή και τη δισέγγονή του, αν και κάποιες από αυτές δεν μπορούν να αντιληφθούν την ουσία του κόσμου του, τους παραστρατημένους του πολιτισμού που αναζητούν στο βελανοδάσος μιαν άλλη μοίρα.

Είναι ο ίδιος η φύση, η γη που τρέφει την πανίδα και τη χλωρίδα, ο κύκλος της ζωής και του θανάτου, η καρδιά του ανθρώπου που σαν φυτεύεται γεννά δέντρα και αλήθειες, είναι γήινος, επειδή γνωρίζει κάθε ρίζα και κάθε πλαγιά, αλλά και άυλος, επειδή γλίτωσε από το χώμα κι έγινε μυθιστορηματικό πρόσωπο. Το μυθιστόρημα της Μ. Στεφανοπούλου πέρασε ώς τώρα απαρατήρητο, αν και έχει όλη εκείνη τη στόφα της ποιοτικής γραφής και το βάθος της υπαρξιακής σύνδεσης ανθρώπου και φύσης.