H ιστορία των ανθρώπων

H διάσταση ανάμεσα στο μικροεπίπεδο και το μακροεπίπεδο διατρέχει ολόκληρη τη σύγχρονη ιστοριογραφία. Οι δύο διαφορετικοί βαθμοί εστίασης στο υλικό αντιπροσωπεύουν και δύο διαφορετικές προσεγγίσεις στην έρευνα. Εξέταση του συγκεκριμένου, του ειδικού, εξαντλητική ανάλυση της τοπικής ιστορίας ώστε μέσα από τις κατάλληλες μελέτες περίπτωσης να φτάσουμε στη γενίκευση, αλλά και να συνδέσουμε πολλά επί μέρους κομμάτια ενός παζλ για να δούμε τη μεγάλη εικόνα; Ή εστίαση στη μεγάλη αφήγηση, στη μακρά διάρκεια, στην πολιτική και στρατιωτική ιστορία που αναλύει την πορεία των μαζών, εκκινώντας από τις ελίτ όπου λαμβάνονται ο αποφάσεις και στη συνέχεια μια πυραμιδική μελέτη της διάχυσής τους προς τα κάτω. Η μέθοδος της παραδοσιακής ιστοριογραφίας ήταν η δεύτερη, εδώ και αρκετά χρόνια, όμως η σύγχρονη έρευνα επέμενε στο ειδικό για να μπορέσει να κατανοήσει σε μεγαλύτερο βάθος τις αλλαγές και την επίδρασή τους στους ανθρώπους.

Σε αυτή τη διελκυστίνδα καταφέρνει να βρει το σημείο ισορροπίας ο Πολυμέρης Βόγλης με την «Αδύνατη επανάσταση». Συγγραφέας δύο σημαντικών μελετών για τη δεκαετία του ’40 («Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας», 2004. «Η ελληνική κοινωνία στην κατοχή 1941-1944») και μία από τις σημαντικότερες φωνές της κοινωνικής ιστορίας, ο αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βόλου καταφέρνει με το τελευταίο του βιβλίο, που κυκλοφόρησε από την «Αλεξάνδρεια», να δώσει ολόκληρη την ιστορία της δεκαετίας του ’40 σε ένα ευσύνοπτο αλλά αναλυτικό τόμο. Χρησιμοποιεί υλικό από τα αρχεία του Κομμουνιστικού Κόμματος που είναι διαθέσιμα στα ΑΣΚΙ, τον Τύπο της εποχής και τις αναφορές της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα. Ειδικά τα τελευταία τού επιτρέπουν να διερευνήσει τόσο την αμερικανική πολιτική στην Ελλάδα όσο και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζαν οι ξένοι την έκρυθμη κατάσταση.

Κεντρική υπόθεση του βιβλίου είναι ότι ο εμφύλιος πόλεμος ήταν μια απόπειρα κοινωνικής επανάστασης, επακόλουθο των μετασχηματισμών που υπέστη η ελληνική κοινωνία κατά την Κατοχή και την Αντίσταση, μια «αδύνατη επανάσταση» όμως, όπως εξελίχθηκε, καθώς ο συσχετισμός δυνάμεων ήταν καταφανώς σε βάρος της Αριστεράς. Ο Βόγλης επιμένει ότι στόχος του δεν είναι να αναζητήσει γιατί έγινε, αλλά το τι ήταν ο Εμφύλιος. Ως αιτίες παρ’ όλα αυτά ανιχνεύει τη δυναμική που αναπτύχθηκε με την Αντίσταση. Οταν η Αριστερά στερήθηκε την ευκαιρία να εκφραστεί πολιτικά, κατέφυγε στην εμπειρία του ΕΛΑΣ για τον ένοπλο αγώνα.

«Ο ελληνικός εμφύλιος ως ολοκληρωτικός πόλεμος ούτε είχε συγκεκριμένο μέτωπο, ούτε βασιζόταν στη διάκριση μεταξύ εμπόλεμων και αμάχων. Καθώς ο χώρος του πολέμου διευρυνόταν και οι άνθρωποι που εμπλέκονταν από διαφορετικές θέσεις σε αυτόν πολλαπλασιάζονταν, οι πολιτικές ελέγχου των ανθρώπων στο χώρο αποκτούσαν καθοριστική σημασία». Δύσκολα θα βρεθεί άλλο απόσπασμα που να συνοψίζει ακριβέστερα τον τύπο του ελληνικού εμφυλίου και την εξέλιξή του στον χρόνο. Ο Βόγλης εστιάζει σε δύο σημεία. Στην εδαφικότητα και στην κοινωνική μηχανική. Επισημαίνει τη σημασία που είχε ο σταθερός έλεγχος μιας γεωγραφικής περιοχής για την επιτυχία του Δημοκρατικού Στρατού. Μόνο έτσι θα κατάφερνε να αποσπά την απαραίτητη γεωργική παραγωγή, να στήσει ευρύτερες δομές, αλλά και να αξιοποιήσει πολιτικά το έδαφος για τις διεκδικήσεις στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Αυτός ήταν και ο λόγος της προσπάθειας μετατροπής του Δημοκρατικού Στρατού από αντάρτικο σε τακτικό στρατό, μια επιλογή που τελικά υπήρξε ολέθρια. Η κοινωνική μηχανική, από την άλλη, είχε τη σημασία της για το χτίσιμο δικτύων πληροφοριών, μηχανισμών τροφοδοσίας και σταθερής στρατολόγησης για να αναπληρωθούν οι απώλειες. Οταν αυτά εξαφανίστηκαν, σε μεγάλο βαθμός εξαιτίας της ερήμωσης των ορεινών χωριών, ο Δημοκρατικός Στρατός βρέθηκε με την πλάτη στον τοίχο.

Ο Βόγλης δεν πέφτει στην παγίδα της δαιμονοποίησης του Δημοκρατικού Στρατού η οποία βαραίνει αρκετές σύγχρονες μελέτες. Χωρίς να αρνείται τη βία και την τρομοκρατία του Εμφυλίου, ταυτόχρονα αναζητάει και τις άλλες πλευρές του. Ο Δημοκρατικός Στρατός έδωσε την ευκαιρία στους αποκλεισμένους ώς τότε πληθυσμούς να έρθουν κοντά στην εξουσία και την απονομή δικαιοσύνης. Ταυτόχρονα, επέστρεψε στις γυναίκες να αναλάβουν πρωτόγνωρους ρόλους για την εποχή.

«Η αδύνατη επανάσταση» πετυχαίνει να καταγράψει την αλλαγή των υποκειμένων μέσα από τις διαμορφωτικές διαδικασίες της Κατοχής και του Εμφυλίου. Εστιάζει στο μικροεπίπεδο για να προσθέσει ιδιαίτερες ιστορίες που χρωματίζουν τη μεγάλη αφήγηση, τις δράσεις σε τοπικό επίπεδο που επηρέασαν πανελλαδικά, χωρίς να παραμελεί τη σημασία όσων συνέβαιναν στα κέντρα των αποφάσεων. Ο Βόγλης, επιμένοντας στην ανάλυση των αποφάσεων εντός της ιστορικής τους πραγματικότητας, αποφεύγει τις δραματικές δαιμονοποιήσεις ή ηρωοποιήσεις για να μπορέσουμε να καταλάβουμε σήμερα ποιοι, πώς και γιατί συμμετείχαν στον εμφύλιο πόλεμο.