«Νεκροταφείο αξιοπρέπειας»

«Βγαίνοντας απ’ την άλλη πύλη, μας περίμεναν οι αλφαμίτες του A’ Τάγματος επάνω σε τζιπ. Κρατούσαν χοντρά και μακριά ρόπαλα κι άρχισαν να μας χτυπούν αλύπητα, ενώ συγχρόνως τα τζιπ έπαιρναν ταχύτητα και μας ανάγκαζαν να τρέχουμε». Αυτά τα λόγια του Μίκη Θεοδωράκη, που αναφέρονται στο 1949 και στην εμπειρία του από τη Μακρόνησο, αντικατοπτρίζουν πολλές ανάλογες μαρτυρίες για την εποχή εκείνη.

Το ίδιο κάνει και το μυθιστόρημα του Δημήτρη Φύσσα, αφού καταπιάνεται με «το μεγαλύτερο ηθικό έγκλημα του νεοελληνικού κράτους», όπως διεπράχθη στη Μακρόνησο. Εκεί το καθεστώς κατέβαλε τη βάναυση και απάνθρωπη προσπάθεια να σωφρονίσει τους κομμουνιστές και να τους κάνει -με την «πειθώ» και την «καθοδήγηση», δηλαδή την προπαγάνδα, και την «ιδεολογική αναμόρφωση», δηλαδή τα βασανιστήρια μέχρι θανάτου- να μετανοήσουν. Ετσι υπογράφτηκαν χιλιάδες δηλώσεις μετανοίας κι έτσι σκοτώθηκαν εκατοντάδες «αμετανόητοι».

Αυτό το νησί ενώνει τον πρωταγωνιστή, τον πρώην φιλόλογο Στέλιο Μέσκουλα, με την Τουρκάλα δημοσιογράφο Νιλουφέρ. Ο πρώτος ψάχνει στοιχεία για τις συνθήκες εξορίας στη Μακρόνησο κατά τη μεταπολεμική εποχή κι η δεύτερη διεξάγει ανάλογες έρευνες για Tούρκους αιχμαλώτους κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων. Η αναζήτηση της Ιστορίας συνδέεται με την Ελλάδα της κρίσης, το οδυνηρό παρελθόν με το αδιέξοδο παρόν, το ελληνικό ενδιαφέρον για τη Μακρόνησο με τον ανάλογο πόνο των Τούρκων. Η ματιά προς τα πίσω διασταυρώνεται, έστω και με τάσεις πολιτικολογίας, με τη ματιά στο σήμερα, το οποίο φαίνεται το ίδιο φαύλο με τότε.

Τις τελευταίες δεκαετίες το ιστορικό μυθιστόρημα έχει μετατραπεί -σε πολλές περιπτώσεις- σε ιστοριογραφικό, αφού το παρελθόν εξετάζεται από έναν συνήθως ερασιτέχνη ερευνητή, ο οποίος αναζητεί αρχεία και πληροφορίες. Η λογοτεχνία δηλαδή, παράλληλα με την αφήγηση των γεγονότων, εξιστορεί και τον τρόπο με τον οποίο αυτά ανευρέθηκαν, παρουσιάζει τις ερμηνείες που δίνουν οι χαρακτήρες και διασταυρώνει το υλικό της, όπως κάνουν οι ιστοριογράφοι, με μαρτυρίες και αθησαύριστα δημοσιεύματα, προκειμένου να επανατοποθετηθεί απέναντι στο παρελθόν μας.

Ο Δ. Φύσσας, παρότι θαυμάζει τον «Λοιμό» του Ανδρέα Φραγκιά για την έξοχη αλληγορική αποτύπωση της Μακρονήσου, εντάσσεται (όπως και σε προηγούμενα μυθιστορήματά του) στη «λογοτεχνία τεκμηρίων», στην οποία παρατίθεται αυτούσιο το εξωλογοτεχνικό υλικό, ασχέτως αν είναι αυθεντικό ή πεποιημένο. Με κολλαζιακές τεχνικές ο πεζογράφος αφήνει τις δηλώσεις, τα άρθρα, τα διάφορα ντοκουμέντα να μιλήσουν μόνα τους στον αναγνώστη, επειδή θεωρεί –και το δηλώνει ρητά- ότι η ίδια η ζωή περιέχει μεγάλες δόσεις λογοτεχνικότητας. Επομένως, ακολουθεί τον αισθητική άποψη που πιστεύει ότι τα ίδια τα γραπτά κείμενα, αφτιασίδωτα και απαράλλαχτα, ενσωματωμένα –λιγότερο ή περισσότερο– σε έναν κεντρικό αφηγηματικό άξονα, μπορούν να αποτελέσουν τον (μετα)μοντέρνο τρόπο ανάδυσης της Ιστορίας μέσα από τη λογοτεχνία.

Θα μπορούσε κανείς να αντιτάξει ότι όλα αυτά τα ασύνδετα κείμενα δείχνουν συνθετική αδυναμία. Κι αν ο Θανάσης Βαλτινός το τόλμησε στα «Τρία ελληνικά μονόπρακτα» (1978) και στα «Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60» (1989), πόσο ξαναζεσταμένο φαγητό μπορεί να είναι κάθε νέα προσπάθεια; Ακόμη περισσότερο, ποια η σχέση της μετεμφυλιακής περιόδου με τη σημερινή εποχή της κρίσης και ποια της περιπέτειας χιλιάδων Μακρονησιωτών με τον Μέσκουλα, που κατάντησε στο τέλος άνεργος και άστεγος; Κι εύλογα ίσως κανείς θα έλεγε ότι ούτε η Νιλουφέρ και η έρευνά της δένει με το υπόλοιπο σύνολο.

Οντως αυτή η αποσπασματικότητα του μυθιστορήματος δεν είναι αβάσιμη. Το έργο βασίζεται στην τεχνική του αρχείου, με την οποία ο συγγραφέας εθελούσια «υποβιβάζεται» σε ερανιστή αυθεντικού υλικού και όχι σε αρχιτέκτονα ενός συνόλου. Επειδή όμως το υλικό του εγκιβωτισμένου μυθιστορήματος αφορά σε έναν φορτισμένο και στιγματισμένο χρονότοπο (Μακρόνησος, προς το τέλος του Εμφυλίου και λίγο μετά), η συμπαράθεση ατόφιων δηλώσεων και μαρτυριών, όσο κι αν μοιάζει με ντοσιέ ενός ιστοριοδίφη, φτάνει στον αναγνώστη και του μεταδίδει το μήνυμα της απανθρωπιάς, της φρίκης, του θανάτου ή του ψυχικού κλονισμού.

Ο βασανισμένος στη Μακρόνησο είναι ένα τραγικό πρόσωπο της Ιστορίας, σταυρωμένο από το ίδιο το ΚΚΕ, που δεν επέτρεψε να υπογραφούν ψευδείς δηλώσεις, αλλά και παγιδευμένο ανάμεσα στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την απάνθρωπη βία. Αλλά και ο βασανιστής, φαινομενικά κραταιός, αφήνεται έρμαιο στη χλεύη της συνείδησής του, των θυμάτων του και των επόμενων γενιών, που τον κρεμάνε στα μανταλάκια της αιωνιότητας.

Μήπως η σημερινή κρίση έβγαλε στην επιφάνεια διπολικές λογικές, που μοιάζουν –τηρουμένων των αναλογιών- με αυτές παλιότερων εποχών; Μόνο έτσι μπορεί να εξηγηθεί αυτή η μαζική επιστροφή (και άλλων συγγραφέων) στις ταραγμένες μετεμφυλιακές περιόδους.