Η ανεπίδοτη χειρονομία

Γιατί γράφουμε λογοτεχνική κριτική; Σίγουρα όχι για να πούμε απλώς αν ένα βιβλίο μας άρεσε ή όχι. Η κριτική είναι, πρωτίστως, μια χειρονομία επικοινωνίας: προς τον συγγραφέα, αρχικά, κι έπειτα προς τους συναναγνώστες μας. Στον πρώτο λέμε εμφατικά «ναι, σε διάβασα», τονίζοντας εξίσου το πρώτο πρόσωπο, την ενεργητική πράξη της προσεκτικής και ενημερωμένης ανάγνωσης, με το αντικείμενο, τον συγγραφέα πίσω από το βιβλίο του και μέσα σε αυτό. Είναι μια πράξη συνήθως αμφίδρομη: περιμένουμε ο συγγραφέας να διαβάσει την κριτική. Οχι για να προσαρμοστεί απαραίτητα στις επιταγές της, αλλά για να ανταποδώσει την επικοινωνιακή χειρονομία.

Φαίνεται λοιπόν σχεδόν παράδοξο να γράφει κανείς για το κατάλοιπο έργο ενός συγγραφέα που πρόσφατα έφυγε από τη ζωή. Που όχι μόνο ότι δεν θα διαβάσει το κείμενο της κριτικής, αλλά ούτε και το τετελεσμένο «σε διάβασα», όπως ούτε θα μάθει ποτέ για το τελευταίο του βιβλίο. Οι «Δρόμοι» του Πέτρου Κουτσιαμπασάκου, που πέθανε πρόωρα σε ηλικία σαράντα επτά ετών, είναι μια σειρά διηγημάτων που βρέθηκαν ολοκληρωμένα σε φάκελο στο γραφείο του, καθώς και κάποια συντομότερα κείμενα που αλιεύτηκαν από ένα κλειστό μπλογκ όπου ο Κουτσιαμπασάκος και μια στενή ομάδα φίλων αντάλλασσαν κείμενα και απόψεις.

Οπως φαίνεται από το συλλογικό στήσιμο του βιβλίου και από τη συγκίνηση της εισαγωγής του φίλου του Σπύρου Γιανναρά, ο Κουτσιαμπασάκος εμπνεόταν συστηματικά από το στοιχείο της επικοινωνίας και την ένταξή του σε μια ομάδα. Διακρίνουμε την ανάγκη επικοινωνίας σε πολλά από τα διηγήματα της συλλογής. Στο «Ενας από αυτούς» ο τριαντατριάχρονος ήρωας εγκαταλείπει μια απρόσωπη δουλειά γραφείου σε τράπεζα για να καταλήξει, μετά από αναζητήσεις επαγγελματικές και προσωπικές, να διδάσκει σε σχολείο μεταναστών. Στο «Σε σταθερή τροχιά» η παρουσία ένας αμφιλεγόμενου ζητιάνου (ο αφηγητής έχει βάσιμες υποψίες ότι δεν πένεται ειλικρινώς, αλλά είναι επαγγελματίας του είδους) μετατρέπει τους ετερόκλητους επιβάτες ενός συρμού σε μια ομάδα, που μεν πάλλεται ανάμεσα στη συμπόνοια και την αδιαφορία, από την άλλη βρίσκει, αντιμέτωπη με την ένδεια του ζητιάνου, ευκαιρία να επικοινωνήσει τα δικά της δεινά της κρίσης. Αντίστροφα, ο μικρός ήρωας του «Ψηλά στον ουρανίσκο» βιώνει την ψευδή κοινωνικότητα του ορφανοτροφείου, η οποία αντιδιαστέλλεται στην πραγματική αλλά πρόσκαιρη θαλπωρή που του προσφέρουν η κυρία Δέσποινα και ο κύριος Χρίστος τη μέρα της Πρωτοχρονιάς. (Αντίστοιχο θέμα παιδικού ιδρυματισμού είχε και το μυθιστόρημα Πόλεις παιδιών που δημοσίευσε ο Κουτσιαμπασάκος όσο ζούσε.)

Είναι ευδιάκριτη στη συλλογή η πρόθεση να μπει κάτω από το συγγραφικό μικροσκόπιο η μαγική στιγμή της γνωριμίας. Πώς ακριβώς συναντιούνται οι άνθρωποι; Πώς σπάζει το φράγμα της ατομικότητάς τους; Πολλοί από τους ήρωες της συλλογής διασταυρώνονται τυχαία σε δρόμους και στέκια πόλεων. Σε ένα μπαρ του Εδιμβούργου (στο διήγημα «Simply the Best») ένας Ιταλός κι ένας Ελληνας γνωρίζουν δυο ντόπιες κοπέλες. «Στο κέντρο της πόλης», ένα διήγημα αστικής περιπλάνησης, ένας άντρας συναντά μια γυναίκα κάτω από μια επιγραφή. Η επικοινωνία τις περισσότερες φορές είναι πρόσκαιρη και δεν καταλήγει σε ουσιαστικό συσχετισμό. Οι Σκοτσέζες φεύγουν από το μπαρ, η μία μάλιστα που ενδιαφέρει τον αφηγητή αποδεικνύεται παντρεμένη. Η γυναίκα του πλήθους ξαναγυρίζει στο πλήθος, αφού όμως η παρουσία της στιγματίσει ανεξίτηλα τη μέρα: «Το γέλιο της βγήκε πρώτο, αυθόρμητα, σκάλωνε από έκπληξη. Επαιρνε μαζί του το γέλιο μου» (σ. 123). Τον συγγραφέα ενδιαφέρουν όλες οι εκφάνσεις της ανθρώπινης παρουσίας. Η επιθυμία για το ανθρώπινο είναι τόσο σαρωτική, που οι περιγραφές του γίνονται πολλές φορές εξαντλητικές: κίνηση, αποχρώσεις, τετριμμένες συζητήσεις, τίποτα δεν περνάει απαρατήρητο, τίποτα δεν αποσιωπάται. Ο χρόνος συστέλλεται και διαστέλλεται: οι λίγες ώρες του παιδιού έξω από το ίδρυμα την Πρωτοχρονιά έρχονται σε αντίθεση με τα δέκα χρόνια στη ζωή ενός ερωτευμένου ζευγαριού στο «Ψ συν Χ», που τινάζονται στον αέρα όταν ο άντρας διαπιστώνει πως πάσχει από μια ανίατη ασθένεια. Οι ήρωες του Κουτσιαμπασάκου δεν έχουν ονόματα, ενδιαφέρουν ως περιπτώσεις.

Αξιοσημείωτα ως είδος είναι και τα σύντομα κείμενα που απαρτίζουν το παράρτημα του τόμου, τα οποία προλογίζει με ένα διαφωτιστικό σημείωμα ο Κώστας Καβανόζης, ένας εκ των συμμετεχόντων στο κλειστό εκείνο μπλογκ. Αν και δεν διαφοροποιούνται ιδιαίτερα υφολογικά από τον κύριο κορμό των διηγημάτων, έχουν ενδιαφέρον ως δείκτες συγγραφικής παρατηρητικότητας, που ενώ αρχικά είχαν αποδέκτες μια στενή ομάδα φίλων, ανοίγονται τώρα σε ένα ευρύτερο κοινό. Ως αυτόνομα παρενθετικά στιγμιότυπα, τα συντομότερα από αυτά μπορούν να ενταχτούν σε αυτό που στην αγγλοσαξονική συγγραφική πρακτική ονομάζεται flash fiction.

Δεν ξέρουμε αν ο συγγραφέας θα επεξεργαζόταν τα κείμενα του τόμου περαιτέρω αν ζούσε. Γνωρίζουμε, όμως, τις βασικές θεματικές κατευθύνσεις που θα ακολουθούσε η πυρετικά ερευνητική γραφή του: συγκινημένη επικοινωνία, ομαδικότητα, συνενοχή.

Μια χειρονομία επικοινωνίας στους συναναγνώστες.