Πώς ήταν δυνατόν μορφωμένοι άνθρωποι να δικάζουν και να επιβάλλουν θανατική ποινή στο γουρουνάκι που ποδοπάτησε ένα μωρό; Τι λογιοσύνη ήταν αυτή που έκανε τους κληρικούς να ανταλλάσσουν επιχειρήματα για τα σώματα και τη συμπεριφορά των αγγέλων και των δαιμόνων; Τι είδους ηθικές αρχές κινητοποιούσαν τη βίαιη εξόντωση των αιρετικών;
Αυτά και άλλα παρόμοια ερωτήματα συνθέτουν τα οκτώ κεφάλαια στα οποία ο Ντάρεν Ολντριτζ πραγματεύεται «παράξενες ιστορίες» και συμπεριφορές των ανθρώπων που έζησαν στη δυτική Ευρώπη στην εποχή του Μεσαίωνα και της πρώιμης νεωτερικότητας. Ο συγγραφέας, ιστορικός της θρησκείας, που έχει μελετήσει, μεταξύ άλλων, την πίστη στη μαγεία και τον Διάβολο, καταπιάνεται εδώ με θέματα που βρίσκονται στον αντίποδα του ορθολογισμού μας: πίστη στον ρόλο των αγγέλων, των δαιμόνων, των μαγισσών, των λυκανθρώπων, των αγίων...
Ο Ολντριτζ επισημαίνει ότι έννοιες όπως «δεισιδαιμονία» ή «προλήψεις» δεν βοηθούν διόλου να κατανοήσουμε το παρελθόν. Oι δοξασίες των ανθρώπων της προνεωτερικής Ευρώπης, όσο παράξενες κι αν μας φαίνονται σήμερα, εναρμονίζονταν με το διανοητικό και κοινωνικό τους περιβάλλον.
Το χριστιανικό δογματικό σύστημα διαμόρφωνε, εν πολλοίς, τα βιώματά τους και το κριτήριό τους για το τι είναι «αληθινό». Αν επιθυμούμε λοιπόν να υπερβούμε την έκπληξη που μας προκαλούν οι παράξενες ιστορίες τους, θα πρέπει να εξοικειωθούμε με το νοητικό τους σύμπαν. Το οικοδόμημα της πίστης τους, μας υπενθυμίζει ο συγγραφέας, εδραζόταν στη Βίβλο, σε αυθεντίες της αρχαιότητας και στους Πατέρες της Εκκλησίας.
Από αυτά τα κείμενα, οι περισσότεροι, μέσα από τους δρόμους της προφορικής τους διάδοσης, αντλούσαν τη σκευή με την οποία αντιλαμβάνονταν τον εαυτό τους, τους άλλους και τη σχέση τους με τον «αόρατο κόσμο». Ο Θεός συνδιαλεγόταν καθημερινά με τους θνητούς και το υπερφυσικό ήταν κομμάτι της αδιάψευστης πραγματικότητάς τους. Κόλαση και παράδεισος είχαν πραγματική υπόσταση και η τύχη των σωμάτων στη μετά θάνατον ζωή δεν μπορούσε παρά να αποτελεί αντικείμενο εξονυχιστικής συζήτησης.
Τρία παραδείγματα ερμηνείας «παράξενων ιστοριών»: Η αυστηρή τήρηση της διαδικασίας κατά τη δίκη και την εκτέλεση του ανθρωποκτόνου ζώου (κεφ. 3) προβλεπόταν από τους εθιμικούς κώδικες και υπάκουε στον οικουμενικό νόμο που υπερέβαινε τις ανθρώπινες σχέσεις και υπηρετούσε τη θεϊκή ιεραρχία στη φύση. Πληρούσε, επιπλέον, συμβολική και εξαγνιστική λειτουργία, καθώς η ανταπόδοση ρύθμιζε τις κοινωνικές σχέσεις και ήταν αντίδοτο στη δυστυχία.
Το πάθος που ενέπνεαν οι διώξεις των αιρετικών (κεφ. 9) δεν οφειλόταν μονάχα στις Γραφές, που έπειθαν ότι ο Θεός απεχθανόταν τις αιρέσεις, αλλά και στην πεποίθηση ότι η ύπαρξή τους ήταν ζήτημα «αιώνιας ζωής και θανάτου», αφού οι αιρέσεις θεωρούνταν μεταδοτική ασθένεια, μάστιγα που κατέστρεφε τις ψυχές. Οσο για τις διώξεις των μαγισσών (κεφ. 5), σε έναν κόσμο όπου τα όρια θρησκείας και μαγείας παρέμεναν ασαφή, αυτές δεν ήταν έργο «κακών» ή «τρελών», αλλά ανθρώπων -λογίων ή μη- που πίστευαν στην ύπαρξη της βλαπτικής μαγείας, της συμφωνίας των μαγισσών με τον Διάβολο και της μυστικής λατρείας των σατανιστών, και για τους οποίους το αδίκημα της μαγείας ήταν πραγματικό. Αν κάτι δεν μπορούσε να εξηγηθεί και υπήρχε ύποπτος, τότε η μαγεία πρόσφερε πιστευτή ερμηνεία˙ μόνον η επικράτηση της φυσιοκρατικής κατανόησης του κόσμου σήμανε και το τέλος των διώξεων, από τα τέλη του 17ου αιώνα.
Θεωρητικές καταβολές της προσέγγισης του Ολντριτζ ανιχνεύονται, χωρίς να δηλώνονται, στη γαλλική ιστοριογραφία, η οποία από τον Μεσοπόλεμο αναμετρήθηκε με την ετερότητα του παρελθόντος με όρους «νοοτροπιών», «νοητικών εργαλείων» ή «ιστορικής ψυχολογίας». Αντίθετα, ρητά δηλώνονται οι οφειλές στην πολιτισμική ανθρωπολογία του Κλίφορντ Γκιρτζ, στην έννοια του «συστήματος πίστης», στο οποίο συνυπάρχουν θρησκευτικό δόγμα, μαγεία και επιστήμη (και είναι κρίμα που στη σχετική παραπομπή δεν σημειώνεται η έξοχη ελληνική μετάφραση του έργου του, που κυκλοφορεί μάλιστα στις ίδιες εκδόσεις!).
Το βιβλίο δεν φωτίζει πεδία ανεξερεύνητα και ο Ολντριτζ δεν ανταποκρίνεται πάντα στις μέριμνες και τις περιέργειες του εξειδικευμένου ιστορικού που θέλει να γνωρίζει ποιοι και κάτω από ποιες συνθήκες αφηγήθηκαν τις παράξενες αυτές ιστορίες, σε ποιους απευθύνονταν, πώς οι ιστορίες προσλαμβάνονταν από διαφορετικές ομάδες, σε διαφορετικές περιοχές και για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, από τον 12ο έως τον 18ο αιώνα.
Ωστόσο, ο συγγραφέας προσφέρει μια έντιμη βιβλιογραφική σύνθεση, τόσο για τους σπουδαστές της Ιστορίας και της Ανθρωπολογίας όσο και για το ευρύ κοινό. Το βιβλίο είναι γραμμένο με τρόπο εύληπτο, κρατά ζωντανό το ενδιαφέρον του αναγνώστη, μας προκαλεί να σκεφτούμε και να αναρωτηθούμε αν όλα όσα μας φαίνονται σήμερα προφανή, ορθά ή δεδομένα, είναι κι αυτά στενά δεμένα με το παροντικό νοητικό σύμπαν και ίσως αύριο να αποτελούν «απλώς» παρελθόν.
Info:
Darren Oldridge, «Παράξενες ιστορίες του Μεσαίωνα. Η δίκη του χοίρου, ο νεκρός που περπατά και άλλα πραγματικά γεγονότα από τον κόσμο του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης»
Μετάφραση: Δανάη Γαβριηλίδου, Αλεξάνδρεια 2014, σελ. 335
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας