Η επανάσταση της ισότητας

Σε αυτό το σπουδαίο έργο του,  το βιβλίο του «Η κοινωνία των ίσων», ο Πιερ Ροζανβαλόν συνδυάζει ιστορική ανάλυση, φιλοσοφικό στοχασμό, κοινωνιολογική ερμηνεία και πολιτική παρέμβαση, στην προσπάθειά του να επαναθεμελιώσει το ιδεώδες της ισότητας και να προτείνει το φιλόδοξο σχέδιο μιας κοινωνίας των ίσων. Η έκρηξη των ανισοτήτων στον σύγχρονο κόσμο κλονίζει τα ίδια τα θεμέλια των δημοκρατικών κοινωνιών. Με την απόσχιση των πλουσίων δεν υπάρχει πλέον ένα ενιαίο κοινωνικό σώμα, αλλά μια κοινωνία διαιρεμένη σε δυο χωριστούς κόσμους που είναι ξένοι και εχθρικοί μεταξύ τους. Δύσκολα μπορεί να επιβιώνει η δημοκρατία ως πολιτικό καθεστώς, όταν παρακμάζει επικίνδυνα ως μορφή κοινωνικής οργάνωσης.

Ο Ροζανβαλόν προτείνει μιαν επιστροφή στο πνεύμα της ισότητας που ενέπνευσε τις δυο μεγάλες δημοκρατικές επαναστάσεις του 18ου αιώνα. Τον καιρό της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης, η ισότητα δεν γινόταν αντιληπτή ως ένας κανόνας αναδιανομής του πλούτου, αλλά ως ένας τύπος κοινωνικών σχέσεων. Το ζητούμενο τότε ήταν να δημιουργηθεί μια κοινωνία των ίσων, δηλαδή μια νέα μορφή κοινωνίας σε ρήξη με το προηγούμενο πνεύμα των διακρίσεων και των κοινωνικών διαφορών, που στη Γαλλία συνδεόταν με τα προνόμια των ευγενών και στην Αμερική με την ύπαρξη μιας ηγετικής τάξης η οποία εμφανιζόταν σαν μια φυσική αριστοκρατία.

Στην κοινωνία των ίσων καθένας θα γίνεται σεβαστός και θα έχει τα ίδια δικαιώματα με τους άλλους, ενώ θα δίνονται σε όλους τα μέσα για να είναι ανεξάρτητοι και αυτόνομοι και όλοι θα συμμετέχουν ισότιμα στη δημόσια ζωή. Αυτή η ισότητα-σχέση έπαιρνε επομένως τη μορφή ενός κόσμου ομοίων (ισότητα-ισοδυναμία), μιας κοινωνίας αυτόνομων ατόμων (ισότητα-αυτονομία) και μιας κοινότητας πολιτών (ισότητα-συμμετοχή). Το παλιό επαναστατικό ιδεώδες της ισότητας είχε γεννηθεί σε έναν προκαπιταλιστικό κόσμο, στον οποίο οι εισοδηματικές ανισότητες φαινόταν ότι μπορούν να συγκρατηθούν από τη δύναμη του εξισωτικού ήθους. Η ριζική κοινωνική αναταραχή που προκάλεσαν η Βιομηχανική Επανάσταση και η άνοδος του καπιταλισμού θα διαψεύσει αυτή την ελπίδα.

Από δω πηγάζει η πρώτη μεγάλη κρίση της ισότητας, που θα οδηγήσει στη διαίρεση της κοινωνίας σε δυο χωριστούς και εχθρικούς κόσμους, τους πλούσιους και τους φτωχούς. Το εργατικό κίνημα γεννιέται και αγωνίζεται για να περιοριστεί και να εξαλειφθεί αυτό το ανυπόφορο ρήγμα. Και οι αγώνες του οδηγούν στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα στην πραγματοποίηση μεγάλων μεταρρυθμίσεων, όπως είναι η θέσπιση της προοδευτικής φορολογίας του εισοδήματος, η δημιουργία θεσμών κοινωνικής ασφάλισης και η θεμελίωση διαδικασιών συλλογικής αντιπροσώπευσης και ρύθμισης της εργασίας.

Στον εικοστό αιώνα συντελείται η επανάσταση της αναδιανομής, χάρη στην οποία οι ανισότητες μειώνονται εντυπωσιακά μέσα σε λίγες δεκαετίες. Σε αυτή την έκβαση συνέβαλαν τα εργατικά και σοσιαλιστικά κινήματα με τους αγώνες τους, αλλά και μεγάλες συλλογικές δοκιμασίες, όπως οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι, που ενίσχυσαν το πνεύμα της εθνικής αλληλεγγύης. Η σοβιετική επανάσταση του 1917 ενίσχυσε με τη σειρά της τον «ρεφορμισμό του φόβου», που υποχρέωνε ακόμα και τις συντηρητικές πολιτικές ελίτ να κάνουν κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, προκειμένου να αποτρέψουν τον κίνδυνο πολιτικών επαναστάσεων.

Αυτός ο ρεφορμισμός του φόβου έπαψε να λειτουργεί μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Η επιστροφή των μεγάλων ανισοτήτων στη δεκαετία του 1980 συνδέεται με την κρίση και την υποχώρηση των θεσμών της αλληλεγγύης και της αναδιανομής. Συνδέεται επίσης με την ανάδυση του νέου καπιταλισμού της τεχνολογικής ανανέωσης, ο οποίος αναβαθμίζει την ατομική δημιουργικότητα και παραγωγικότητα.

Περάσαμε έτσι από τον ατομικισμό της καθολικότητας, που διεκδικούσε ίδια δικαιώματα για όλους, στον ατομικισμό της μοναδικότητας, όπου καθένας επιδιώκει να διακρίνεται από τους άλλους, να είναι μοναδικός. Οι ιδέες της αξιοκρατίας και της ισότητας των ευκαιριών συνοδεύουν αυτή τη μεταμόρφωση του ατομικισμού, υπονομεύοντας τη φιλοσοφία της ισότητας ως σχέσης που θεμελιώνει τον κοινωνικό δεσμό και τη δημοκρατία. Η επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού έρχεται να επισφραγίσει μια βαθύτερη κοινωνική και ανθρωπολογική μεταβολή.

Ο νεοφιλελευθερισμός απάντησε στο αίτημα του νέου ατομικισμού για μοναδικότητα προβάλλοντας τη μορφή του καταναλωτή και το ιδεώδες μιας κοινωνίας γενικευμένου ανταγωνισμού. Καθιερώνοντας την αγορά ως μορφή και μέτρο του γενικού συμφέροντος επέτρεψε να αναπτυχθούν πελώριες ανισότητες και φαινόμενα μαζικής εξαθλίωσης που υποσκάπτουν τα θεμέλια της κοινωνικής συνύπαρξης. Για να καταπολεμήσουμε τις ανισότητες είναι αναγκαίο, αλλά δεν είναι αρκετό, να αυξήσουμε τη φορολόγηση του πλούτου και την αναδιανομή και να ενισχύσουμε το κράτος πρόνοιας. Η ισότητα, μας θυμίζει ο Ροζανβαλόν, δεν είναι μόνον η μείωση των ανισοτήτων, αλλά είναι η σχέση που θεμελιώνει τον κοινωνικό δεσμό σε μια δημοκρατία.

Η δημοκρατία δεν εξαντλείται στις διαδικασίες και τους θεσμούς αντιπροσώπευσης, αλλά είναι επίσης η πολιτική μορφή με την οποία οικοδομούμε μια κοινωνία των ίσων. Η ισότητα επομένως δεν περιορίζεται στις επιταγές μιας δίκαιης κατανομής των πόρων μεταξύ των ατόμων, όπως υποδεικνύουν οι διάφορες θεωρίες της δικαιοσύνης από τον Τζον Ρολς ώς τον Αμάρτια Σεν.

Με άλλα λόγια, δεν αρκεί να ξεριζώσουμε τις ανισότητες για να δημιουργήσουμε μια κοινωνία των ίσων. Χρειάζεται επιπλέον να θεμελιώσουμε την ισότητα ως σχέση που αναγνωρίζει και σέβεται τη μοναδικότητα των ατόμων, τα συνδέει με θετικούς δεσμούς αμοιβαίας αναγνώρισης και οργανώνει συνειδητά τον κοινό τους βίο.

Πιερ Ροζανβαλόν, «Η κοινωνία των ίσων»

Μετάφραση: Αλέξανδρος Κιουπκιολής

Πόλις, 2014, σελ. 345