Ο ποιητικός πυρήνας: προσπάθεια ενός δομικού ορισμού

Ενα ποίημα οφείλει να είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Ενας οργανισμός με ενότητα, διακριτά σημεία, κατευθύνσεις. Με την απελευθέρωση του στίχου κατά τον 19ο αιώνα και στη συνέχεια, οι κατευθύνσεις της ποιητικής σύνθεσης μοιάζουν άπειρες. Διαφορετικά μοτίβα, διαφορετικά παραδείγματα. Το ποίημα όμως δεν μπορεί να είναι ένα τυχαίο λεκτικό γεγονός. Η οργάνωση της σύνθεσης, τα στάδια της ανάπτυξης των στίχων, οι κατευθύνσεις της ποιητικής αρχιτεκτονικής πρέπει να είναι συγκεκριμένα και ορισμένα ώστε το ποίημα να λειτουργεί. Γιατί ένα ποίημα, ανεξάρτητα από την έκτασή του, οφείλει -με διαφορετικούς τρόπους κάθε φορά- να έχει ενότητα.

Ως ποιητικό πυρήνα ορίζουμε το δομικό στοιχείο αυτό του ποιήματος γύρω από το οποίο γεννιέται, αναπτύσσεται και ερμηνεύεται το ποίημα. Είναι το κέντρο της ποιητικής σύνθεσης και ταυτόχρονα της ποιητικής ανάπτυξης. Το κέντρο αυτό μπορεί να είναι μια ιδέα, ένα σταθερό μοτίβο, ένα εύρημα, μια κυρίαρχη αντίθεση. Να διευκρινίσουμε εδώ πως αυτό δεν σημαίνει πως στα ομοιοκατάληκτα ποιήματα δεν υπάρχει ποιητικός πυρήνας ανεξάρτητος του ήχου. Ταυτόχρονα όμως σε αυτές τις περιπτώσεις η ανάπτυξη και ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός γίνονται κυρίως με ηχητικούς και μετρικούς όρους.

Γύρω από τον ποιητικό πυρήνα το ποίημα οργανώνεται. Μιλούμε εδώ για μια κυτταρική αντίληψη του ποιητικού γεγονότος. Ο πυρήνας δεν είναι απλώς δομική αλλά ταυτόχρονα μια λειτουργική μονάδα. Είναι ένα σημείο το οποίο συνδιαλέγεται με κάθε επιμέρους σημείο του ποιήματος, ορίζει τόσο την ουσία του όσο και τους όρους με τους οποίους το κάθε σημείο εξυπηρετεί την ουσία αυτή.

Ο πυρήνας λοιπόν ορίζει το ποίημα τόσο δομικά όσο και μορφικά αφού κάθε στοιχείο του ποιήματος συνομιλεί. Είναι ο ποιητικός πυρήνας αυτός που ορίζει τη λειτουργία του.

Ο ποιητικός πυρήνας είναι ένας και ενιαίος αλλά ταυτόχρονα μπορεί να εμφανιστεί σε τελείως διαφορετικές παραλλαγές, με διαφορετικούς τρόπους και με διαφορετική ένταση. Δεν είναι υποχρεωτικά εμφανής στον αναγνώστη και πολλές φορές μπορεί να λειτουργεί υπόγεια. Σε κάποιες περιπτώσεις θα μπορούσαμε να πούμε πως ο ποιητικός πυρήνας λειτουργεί καλύτερα όταν δεν είναι ορατός αλλά διατρέχει το ποίημα σε κάθε του σημείο. Πολλές φορές μάλιστα μπορεί να κατοικεί και έξω από το ποίημα (όπως π.χ. στα ποιήματα του William Carlos Williams). Σε άλλες περιπτώσεις ο ποιητικός πυρήνας μπορεί να ταυτίζεται με κάποια επανάληψη, με τον εισαγωγικό στίχο που μας ενημερώνει άμεσα για το θέμα του ποιήματος και πιο συχνά με τον καταληκτικό στίχο. Δεν είναι λίγες οι φορές που η ουσία του ποιήματος ταυτίζεται με αυτόν. Είναι λογικό λοιπόν συχνά να αναζητούμε εκεί τον πυρήνα του ποιήματος. Στη σχέση του καταληκτικού στίχου με το ποίημα, στην ανατροπή ή στην επιβεβαίωση, στον τρόπο με τον οποίο λήγει η ποιητική διαδρομή.

Δεν είναι υπερβολή να πούμε πως ο πυρήνας του ποιήματος είναι η ουσία, ή έστω η ουσία, των προθέσεων του ποιητή. Είναι το σημείο αυτό που μας επιτρέπει να ερμηνεύσουμε το ποίημα και αντιστρόφως, το σημείο αυτό πάνω στο οποίο πρέπει να το οικοδομούμε στη διάρκεια της συγγραφής.

Η πυρηνική δύναμη του ποιήματος είναι αυτή που του δίνει ενότητα και ταυτόχρονα αυτή που το καθιστά ερμηνεύσιμο και του επιτρέπει να επικοινωνεί.