Η οικουμενικότητα της σιωπής

Ξεκινώντας από το παράδοξο: Υπάρχει μια συμπερίληψη στην απουσία των πραγμάτων. Μια δημοκρατία της απουσίας. Καθετί που θα μπορούσε να βρίσκεται εκεί αλλά απουσιάζει, εμφανίζεται ταυτόχρονα, αν όχι ως πιθανότητα, τουλάχιστον ως δυνατότητα. Μέσα στο κενό η ταυτόχρονη απουσία όλων των πραγμάτων τα εξομοιώνει, τα συμψηφίζει και τα καθιστά ισάξια. Αυτό που δεν είναι εκεί ισούται με καθετί άλλο που δεν είναι εκεί. Ενα σώμα που κινείται στη σιωπή μιλάει ταυτόχρονα όλες τις γλώσσες του κόσμου. Είναι πιο οικουμενικό από κάθε αξία και κάθε διατυπωμένο νόημα. Στην εποχή της εικόνας μια τέτοια συνθήκη μετέτρεψε τον Τσάρλι Τσάπλιν στον πιο οικουμενικό καλλιτέχνη από την εποχή του Σέξπιρ.

Ο αλητάκος του δεν έχει εθνικότητα, γλώσσα, καταγωγή. Είναι εξίσου άστεγος σε κάθε πόλη του κόσμου. Τα χαρακτηριστικά του δεν παραπέμπουν. Το ντύσιμό του είναι κοινό, αφού τα κουρέλια είναι η κοινή στολή των φτωχών όλου του κόσμου. Ακόμα και το φύλο όπως εκφράζεται στη φιγούρα του -δεδομένης της εποχής- έχει στοιχεία συμπερίληψης: η κατάφαση απέναντι στην εμφανή έλλειψη αρρενωπότητας, οι συχνά «θηλυκές» του κινήσεις και μεταμφιέσεις, οι τόνοι μέικ απ που αλλοιώνουν τη βεβαιότητα των χαρακτηριστικών.

Στο πλαίσιο αυτό η μάχη του ανθρώπου ενάντια στα αντικείμενα που αντιπροσωπεύουν τα γκαγκ του, η αντίθεσή του απέναντι στην κάθε φιγούρα εξουσίας -από τον αστυνομικό της γειτονιάς μέχρι τον ναζί- και η βαθιά και έμφυτη καλοσύνη του στις στιγμές επιλογής των ηρώων που ταυτίζεται με την ίδια την ουσία του ανθρώπου δημιουργούν μια κοινή αφήγηση χωρίς σύνορα. Η σιωπή του είναι η κατάφαση όλων μας απέναντι στη γλώσσα του. Αν ο Σέξπιρ είναι ο εφευρέτης του ανθρώπου (κατά τον Χάρολντ Μπλουμ), ο Τσάπλιν είναι εξίσου εφευρέτης της κινούμενης αποτύπωσής του. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως ο αλητάκος πεθαίνει ακριβώς μόλις μιλήσει. Μπορεί να μην το έχουμε στο μυαλό μας αλλά όλες οι μεγάλες ταινίες του Τσάπλιν γυρίστηκαν την περίοδο των ομιλουσών ταινιών.

Ο ήχος θα εισβάλει στις ταινίες το 1927. Τα «Φώτα της πόλης» θα γυριστούν το 1931 και οι «Μοντέρνοι καιροί» το 1936. Με τον «Μεγάλο δικτάτορα» το 1940 ο Τσάπλιν θα δημιουργήσει το πιο όμορφο κύκνειο άσμα που γράφτηκε ποτέ. Οταν ο αλητάκος αποφασίσει να μιλήσει θα εκφωνήσει έναν λόγο ενάντια στον φασισμό που σε λίγους μήνες θα κάλυπτε όλη την Ευρώπη, έναν λόγο υπέρ της ικανότητας, της δυνατότητας και της χειραφέτησης του ανθρώπου. Η ταινία τελειώνει με τον λόγο αυτόν. Στις επόμενες τέσσερις ταινίες που θα σκηνοθετήσει στα κατοπινά χρόνια ο Τσάπλιν δεν θα υποδυθεί ποτέ ξανά τον αλητάκο.

Υπάρχει κάτι περίεργο στις βουβές ταινίες. Οχι μια αίσθηση τεχνολογικής εξέλιξης προς μια πιο ανεπτυγμένη μορφή κινηματογράφου αλλά μια αίσθηση απώλειας. Μια αίσθηση πως η γλώσσα που λέει τις ιστορίες δεν είναι απλώς μια γλώσσα πριν από τον ερχομό της γλώσσας αλλά μια κοινή γλώσσα που στη συνέχεια εξέπεσε και επιμερίστηκε. Μια σιωπηλή Βαβέλ πριν από τα γλωσσικά σύνορα που της επέβαλαν να υποβαθμιστεί, να χωριστεί και τελικά να χαθεί.

Μπορεί κάποιος να αντιληφθεί την οικουμενικότητα της σιωπής αν δει μαζί με ένα παιδί μια ταινία του Τσάπλιν, του Κίτον, του Τατί, το «Πάρτι» με τον Πίτερ Σέλερς ή ακόμα και τα σκετς με τον σύγχρονο Μίστερ Μπιν. Το παιδί θα γελάσει. Οχι μόνο γιατί η γλώσσα ως εμπόδιο κατανόησης αίρεται, αλλά γιατί ο φορέας της σιωπής είναι πάντοτε οικείος, ευνόητος και -άσχετα με τον χαρακτήρα που ενσαρκώνει- πάντοτε αθώος. Χωρίς τη γλώσσα όλες οι ηλικίες συναντιούνται σε μια συγχρονία που εμπεριέχει το πριν και το μετά. Μέσα σε ένα σώμα που είναι όλα τα σώματα, σε έναν άνθρωπο ορατό από όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από ηλικία, καταγωγή και προέλευση.

Είναι γιατί η σιωπή είναι πάντοτε η νεότητά μας.