Ζούμε ακόμη στον κόσμο της καραντίνας

Κουβέντιαζα με έναν καλό φίλο το καλοκαίρι, έναν από τους πολλούς ξενιτεμένους. Καθηγητής σε πανεπιστήμιο πια, διεθνείς σχέσεις με εστίαση στο προσφυγικό. Η κουβέντα είχε να κάνει με το πώς η καραντίνα και η περίοδος του κορονοϊού επηρέασαν τις δυτικές κοινωνίες σε σχέση με τη στάση που κρατούν απέναντι στους πρόσφυγες και τους μετανάστες.

Τα ευρήματα από τις έρευνες δεν ήταν αισιόδοξα. Η πρόβλεψη των περισσότερων ερευνητών πριν τελειώσει η καραντίνα ήταν πως οι δυτικές κοινωνίες μέσα από την κοινή εμπειρία του εγκλεισμού θα αποκτούσαν κάποια διαφορετικά ανακλαστικά. Θα ένιωθαν την κοινή μοίρα που μας ορίζει, θα μαλάκωναν σε σχέση με τον τρόπο που αντιμετωπίζουν τον «ξένο», θα αντιλαμβάνονταν τη σημασία της αλληλεγγύης όχι ως μιας φιλάνθρωπης χειρονομίας αλλά ως δομικής αναγκαιότητας των κοινωνιών.Τα αποτελέσματα όμως ήταν ακριβώς τα αντίθετα. Τα ρατσιστικά χαρακτηριστικά γιγαντώθηκαν, τα ακροδεξιά και τα αυταρχικά κόμματα ενισχύθηκαν κατά μήκος όλους του δυτικού κόσμου και οι άνθρωποι έμοιαζαν πιο σκληροί από ποτέ.

Η παραχώρηση των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών από την πλευρά των κοινωνιών στο όνομα της έκτακτης ανάγκης έφερε στο προσκήνιο μια ανησυχητική για πολλούς διαπίστωση. Το γεγονός δηλαδή πως η δημοκρατία δεν είναι ταμπού, πως η ζωή –ήδη δύσκολη στη μετά την κρίση Ευρώπη– συνεχίζει με αντίστοιχες δυσκολίες και πως τελικά δεν έχει και τόση σημασία. Το πολίτευμα, οι ελευθερίες και όλα αυτά. Ακόμα και αν δεν το βιώσαμε έτσι –ή πιστεύουμε πως δεν το βιώσαμε–, η περίοδος της καραντίνας υπήρξε μια μαθητεία στον επιβεβλημένο αυταρχισμό. Ενα βίωμα ακραίων ρυθμιστικών κανόνων σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητας. Μια βαθιά τομή στην ψυχολογία των πληθυσμών, στους χαρακτήρες, στη συμπεριφορά. Μια εμπέδωση της σκληρότητας ως προϋπόθεσης. Και ακόμα περισσότερο μια κοινή αποδοχή σε σχέση με όσα μπορούμε να παραχωρήσουμε με μηδενικές αντιδράσεις. Αντικρίσαμε μια πρώτη έκφανση της χειρότερης εκδοχής των κοινοτήτων μας. Και την αποδεχτήκαμε. Ισως με δυσθυμία αλλά την αποδεχτήκαμε.

Αυτό που είναι εξίσου εντυπωσιακό είναι πως δεν μιλούμε πια για αυτό. Η καθημερινότητα συνεχίζεται σαν τα δύο χρόνια εγκλεισμού να μη συνέβησαν ποτέ. Δεν μιλούμε για την περίοδο αυτή, δεν τη λογαριάζουμε στα συμπεράσματά μας, αντιδρούμε σαν να μην έχει πια σημασία. Υπάρχει κάτι υποκριτικό αλλά όχι κακοπροαίρετο από όλους μας. Σαν να βρισκόμαστε όλοι μας ταυτόχρονα εντός ενός συλλογικού τραύματος που αποφεύγουμε μεθοδικά να το εξετάσουμε. Θυμίζει τις ιστορίες που (τηρουμένων φυσικά των αναλογιών) όταν μετά από ιστορικές συντριβές και συλλογικά εγκλήματα κανείς δεν θέλει να μιλήσει για αυτά. Διασχίζουμε τη δική μας επικράτεια της σιωπής.

Και όμως, τώρα είναι κρίσιμο να μιλήσουμε για αυτό. Με την απόσταση που μας παραχωρεί το τέλος της, με τη χρονική εγγύτητα με την οποία συντηρείται στη μνήμη μας. Να εξετάσουμε το πώς βγήκαμε από εκεί. Ως άνθρωποι και ως κοινωνίες. Να εξετάσουμε τις άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις, τα στοιχεία αυτά που ακόμα κι αν δεν ορίζονται εξ ολοκλήρου είναι αποκυήματα τις παραμονής μας σε δύο χρόνια μαλακού εγκλεισμού. Να εξετάσουμε το πώς άλλαξε η συλλογική μας ροπή προς τον κυνισμό, την αδιαφορία και τη σκληρότητα. Το πώς σκληρύναμε – κυρίως αυτό. Και το πώς είμαστε έτοιμοι να αποδεχτούμε την καταστροφή, το κακό, με ελάχιστες αντιδράσεις.

♦ Το άρθρο αυτό είχα σκεφτεί να το γράψω εδώ και κάποιο καιρό. Οι αφορμές ήταν πολλές. Το ίδιο όμως και τα γεγονότα που έμοιαζαν να προηγούνται. Ο λόγος που το γράφω τώρα είναι η σκληρότητα μιας μερίδας ανθρώπων σε σχέση με τη γενοκτονία στη Γάζα. Το πόσο εύκολα ξεπερνούν τις δολοφονίες αμάχων, το πόσο εύκολα επιχειρηματολογούν υπέρ του θανάτου, το πόσο ρατσισμός έχει γειωθεί στον τρόπο αντιμετώπισής τους. Ο κόσμος που ζούμε δεν είναι πια ένας πρόσφατος κόσμος. Είναι ένας νέος κόσμος. Ενας κόσμος που εφευρίσκει εκ νέου τη σκληρότητα και την ασπάζεται με την ψυχρότητα της στατιστικής. Πρέπει να εξετάσουμε από πού προήλθαν όλα αυτά. Αν πιστεύουμε πως κάποια στιγμή μπορούν να αντιστραφούν.