Το πεζοποίημα

Με πατά ελαφρά με τ’ ατμοσίδερο ή περνά το χέρι της μέσα μου, σα να ήμουν κάλτσα που ήθελε μαντάρισμα. Η κλωστή που χρησιμοποιεί μοιάζει με λεπτοροή από το αίμα μου, αλλά η μυτερή βελόνα είναι δική της.
«Θα χαλάσεις τα μάτια σου, Ενριέττα, σ’ αυτό το φως», η μητέρα της προειδοποιεί. Κι έχει δίκιο! Ποτέ από την αρχή του κόσμου δεν είχαμε τόσο λίγο φως. Κάποιες φορές τα χειμωνιάτικα απογεύματα κρατούν εκατό χρόνια.
Τσαρλς Σίμικ (μετάφραση: Μαριάννα Πλιάκου)

Πάντοτε πίστευα πως η κάθε εποχή επιβάλλει τις γλωσσικές και λογοτεχνικές εκφράσεις που της ταιριάζουν καλύτερα. Το κλασικό μυθιστόρημα, ο μακροσκελής στίχος, το σονέτο είναι γεννήματα συγκεκριμένων εποχών.

Κοινωνικών τάσεων ορισμένων από την παράδοση, τους όρους με τους οποίους επιμερίζεται ο χρόνος, την ατομική πρωτοβουλία και άλλα πολλά. Οι τρόποι αυτοί φυσικά δεν επιβάλλονται από κάποια συζήτηση ή έρευνα αλλά κατοχυρώνονται μέσα από ατομικά παραδείγματα. Μέσω της ποιότητας, της διάδοσης και της επιρροής. Η εξέταση όμως των διαφόρων εκδοχών με όρους πρότασης έχει από μόνη της ενδιαφέρον.

Δεν είμαι απόλυτα σίγουρος γιατί, αλλά εκτιμώ πως το πεζοποίημα είναι ο πιο ταιριαστός ποιητικός τρόπος της εποχής μας. Λόγω της βραχύτητάς του, του μεικτού του τρόπου, της μη κραυγαλέας ποιητικότητάς του.

Το ίδιο το πεζοποίημα είναι δύσκολο να οριστεί. Ως πεζοποίημα περιγράφουμε την ποιητική εκείνη φόρμα που στέκει εκτός στίχου ως προς τη μορφική της διάταξη, αλλά ταυτόχρονα προσεγγίζει την ποίηση ως προς τη σύνθεση, την ποιητικότητα των μοτίβων, την αφαιρετικότητα. Είναι σύντομο (προς χάριν κυρίως της ενότητας), συμπυκνώνει τους εκφραστικούς τρόπους της παραδοσιακής ποιητικής και συνήθως αποφεύγει τον αυστηρό προσδιορισμό του χρόνου, του χώρου, των επί μέρους χαρακτηριστικών του πρωταγωνιστή κ.λπ. Κάποιες φορές έχει στοιχεία αφήγησης, άλλες φορές όχι. Το βασικό όμως είναι πως η αφηγηματικότητα ποτέ δεν κυριαρχεί, ενώ σχεδόν πάντοτε ο τόνος δίνεται από την σκηνοθεσία του ποιήματος.

Αν και υπήρξε αρκετά παλαιότερο, κατοχυρώθηκε επί της ουσίας από τον Κάρολο Μποντλέρ ο οποίος υποτίτλισε το έργο του «Le Spleen de Paris» («Η μελαγχολία του Παρισιού») ως «Μικρά ποιήματα σε πρόζα». Ο Ρεμπό, ο Μαλαρμέ και οι περισσότεροι Γάλλοι ποιητές του 19ου και 20ού αιώνα θα εμπλουτίσουν τη μορφή αυτή και θα την καταστήσουν ποιητικά νόμιμη. Στην Ελλάδα τα πρώτα πεζοποιήματα άρχισαν να γράφονται στα τέλη του 19ου αιώνα ως ευθείες μιμήσεις των γαλλικών προτύπων, της κυρίαρχης τότε γλώσσας και κουλτούρας επιρροής.

Κατά καιρούς το πεζοποίημα έλαβε πολλές ονομασίες: «πεζοτράγουδο», «τραγούδι δίχως στίχους», «χωρίς ρυθμούς τραγούδια», «πεζές στροφές», «πεζοί ρυθμοί» κ.λπ. Ο Καρυωτάκης, ο Σεφέρης, ο Εγγονόπουλος και πολλοί άλλοι θα πειραματιστούν με τον ποιητικό αυτό τρόπο. Ανάμεσά τους ίσως η πιο ιδιάζουσα περίπτωση είναι αυτή του Ε. Χ. Γονατά, ο οποίος σε όλο του το έργο θα μετεωριστεί ανάμεσα στον ποιητικό και τον πεζό λόγο, δημιουργώντας μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα παραδείγματα πεζών ποιημάτων.

Οπως είπαμε, το πεζοποίημα δεν είναι εύκολο να οριστεί. Ακριβώς λόγω της ίδιας του της μορφής. Στην πραγματικότητα, εξορίζοντας τον στίχο ως βασικό ποιητικό χαρακτηριστικό, διαχειρίζεται τα στοιχεία αυτά που κάνουν ένα ποίημα να έχει ποιητικότητα πέρα από τη μορφή. Μια τέτοια συνθήκη όμως δεν μπορεί να περιγραφεί με ακρίβεια, όπως τελικά και η ίδια η ποίηση.

Και το ενδιαφέρον του πεζοποιήματος εντοπίζεται ακριβώς εκεί, στο γεγονός δηλαδή πως διαχειρίζεται διαρκώς ως πρώτη ύλη ακριβώς το άρρητο κομμάτι της ποιητικής.