Ο πόλεμος, η Πάτρα και ο Καβάφης

Τις τελευταίες εβδομάδες προσπαθώ να ενημερώνομαι αποφεύγοντας την κατανάλωση της τηλεοπτικής ή διαδικτυακής βίας. Κάτι μέσα μου αρνείται να μεταβολίσει τη διαρκή τροφοδότηση της φρίκης. Οι εικόνες του πολέμου προβεβλημένες ως αισθητικοποίηση του εγκλήματος, οι λεπτομέρειες της παιδοκτονίας διατυπωμένες ως συλλογική εξιχνίαση ενός κοινού μυστηρίου προβάλλουν ως πληροφορίες που ενεργοποιούν αντανακλαστικά.

Δεν φιλτράρονται, δεν γίνονται κατανοητές στο πλαίσιο που τους αντιστοιχεί. Μόνο γεννούν μια στιγμιαία αντίδραση, μια κατανάλωση του ίδιου μας του ακαριαίου αποτροπιασμού. Η φρίκη εισβάλλει διαρκώς στις οικίες ως προϊόν. Σαν μια παράλογη απεικόνιση μιας παράλογης εποχής. Μια συνθήκη που διαρκώς ηθικολογεί χωρίς να μπορεί να επεξηγήσει, κουνώντας το δάχτυλο, μπουκώνοντας με ηθικολογίες το θυμικό, προβάλλοντας έναν δομικό κυνισμό ως ηθική ευθύνη.

Για κάποιο λόγο την ίδια ακριβώς περίοδο ένα ποίημα του Καβάφη έχει κολλήσει στο μυαλό μου. Ενα από τα λιγότερο γνωστά και μάλλον το πιο βίαιο ποίημά του. Μέχρι την ώρα αυτή που γράφεται το άρθρο απέφευγα να το διαβάσω. Προτιμούσα να μείνω με αυτή τη θολή αίσθηση να συντροφεύει τις ημέρες. Οχι το ποίημα καθ’ εαυτό. Αλλά η αντανάκλασή του σταλμένη από το παρελθόν στο καχεκτικό παρόν μας.

Το ποίημα είναι ο «Θεόδοτος». Δημοσιευμένο το 1914 ουσιαστικά αφηγείται τη δολοφονία του Πομπήιου ύστερα από εντολή του Πτολεμαίου ΙΓ’. Ο Θεόδοτος, δάσκαλος ρητορικής από τη Χίο, ήταν αυτός που πρότεινε στον Πτολεμαίο τη δολοφονία. Το θέμα του ποιήματος, παρμένο –αν δεν κάνω λάθος– από τους «Βίους Παράλληλους» του Πλούταρχου και πιο συγκεκριμένα από τον Βίο του Πομπήιου, ουσιαστικά λειτουργεί ως στοχασμός για το τίμημα της επιτυχίας (την επικράτησί σου κοίταζε πώς αποκτάς), για τους όρους με τους οποίους αποκτάς αυτό που θέλεις. Το πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται ο ποιητής και λειτουργεί ως υποκείμενο με το οποίο θα ταυτιστεί ο αναγνώστης είναι ο Ιούλιος Καίσαρας.

Ο Θεόδοτος είναι αυτός που του φέρνει «επάνω σε σινί αιματωμένο/, του αθλίου Πομπηίου το κεφάλι», το κεφάλι του φίλου του, που μετά έγινε εχθρός και εμπόδιο για την εξουσία. Οι στίχοι που επανέρχονται στο μυαλό μου είναι οι επτά καταληκτικοί στίχοι, αυτοί που γενικεύουν το ηθικό συμπέρασμα και το τοποθετούν στην κλίμακα των καθημερινών ανθρώπων: «Και μη επαναπαύεσαι που στην ζωή σου/ περιορισμένη, τακτοποιημένη, και πεζή,/ τέτοια θεαματικά και φοβερά δεν έχει./ Ισως αυτήν την ώρα εις κανενός γειτόνου σου/ το νοικοκερεμένο σπίτι μπαίνει —/ αόρατος, άυλος — ο Θεόδοτος,/ φέρνοντας τέτοιο ένα φρικτό κεφάλι».

Πάντοτε μου έκαναν εντύπωση αυτοί οι στίχοι. Οχι για το ηθικό συμπέρασμα και την καβαφική οδηγία. Αλλά για τον τρόπο που πολλαπλασιάζει μια εικόνα φρίκης και την κάνει κοινό τόπο μιας ολόκληρης κοινωνίας. Την κλίμακα και το μέγεθος που της δίνει ως πραγματικό (αν και μεταφορικό) ενδεχόμενο. Ως δυνητικό υπόβαθρο της κοινωνικής ζωής και ανέλιξης. Ενα κομμένο κεφάλι ως καθημερινό οικιακό αντικείμενο.

Αυτό που νιώθω τις τελευταίες εβδομάδες είναι πως είμαστε πολιορκημένοι από Θεόδοτους. Χωρίς όμως να είναι στις προθέσεις μας, χωρίς κάποια επιτυχία μας να ευθύνεται γι’ αυτό, χωρίς να συνδεόμαστε με τη δολοφονία ενός Ρωμαίου στρατηγού.

Πολιορκημένοι στην αστική μας αμεριμνησία συγκατοικούμε και συνομιλούμε με ένα «φρικτό κεφάλι». Και τελικά δεν είναι η ευαισθητοποίηση αυτή που καλλιεργείται. Αλλά ένας κυνισμός της συνήθειας. Μια εκπαίδευση του εαυτού να αντέχει στην κατανάλωση του φοβερού. Και οφείλουμε να μη συνηθίσουμε. Οφείλουμε να εμποδίσουμε τη φρίκη από το να γίνει κατοικίδια συνήθεια.