Το λαβωμένο κτίριο

Το «πληγωμένο» κτιριακό συγκρότημα επί των οδών Χατζηκυριακού και Κλεισόβης παραμένει τα τελευταία χρόνια κενό, περιμένοντας να γίνουν πράξη τα σχέδια αποκατάστασης των ζημιών που του προκάλεσε ο μεγάλος σεισμός του 1999. Λίγους μήνες πριν -δυσάρεστη σύμπτωση- είχαν ολοκληρωθεί οι εργασίες ανακαίνισής του...

Βρίσκεται σε λόφο στη βορειοδυτική πλευρά της πειραϊκής χερσονήσου και δέσποζε στις φωτογραφίες ώς τα μέσα του 20ού αιώνα. Σήμερα ο όγκος του έχει σχεδόν εξαφανιστεί πίσω από τα πολυώροφα κτίρια που το περιβάλλουν. Το οικόπεδο αποτελεί μέρος της συνολικής έκτασης των 200 στρεμμάτων που παραχώρησε το 1877 ο δήμος σε εκτός σχεδίου περιοχή της πόλης. Σε περιγραφές της εποχής καταγράφεται ως λατομείο, καθώς σε αυτό υπήρχαν εδάφη με πρώτες ύλες που ήταν κατάλληλες για τη συντήρηση μνημείων της αρχαιότητας.

Το Παλατάκι

Ενα μέρος προοριζόταν για την κατασκευή των θερινών ανακτόρων. Τα σχέδια είχε εκπονήσει ο Δανός αρχιτέκτων Θεόφιλος Χάνσεν, αλλά υλοποιήθηκε μόνο το μικρό περίπτερο, γνωστό ως «Παλατάκι». Είχαν περάσει χρόνια από τότε που ο Πειραιάς είχε συμπεριληφθεί στις πόλεις που ήταν υποψήφιες για να γίνουν πρωτεύουσα του νεότερου ελληνικού κράτους. Η πρόταση είχε υποβληθεί το 1832 από συμβούλους του Λουδοβίκου, βασιλιά της Βαυαρίας και πατέρα του Οθωνα. Στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στην ύπαρξη του λιμανιού, αλλά πλεονεκτούσε και σε άλλα σημεία. Για παράδειγμα, διέθετε δημόσια αλλά και δημοτική γη, σε αντίθεση με την Αθήνα, που θεωρούσαν ότι έπρεπε να ακολουθήσει ήπια οικιστική ανάπτυξη για να προστατευτούν και να αναδειχτούν οι αρχαιότητες γύρω από την Ακρόπολη. Μεγάλες εκτάσεις είχε στην κατοχή του και το ιστορικό μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα.

Το ιδιαίτερο ιδιοκτησιακό καθεστώς ήταν καθοριστικό για την πολεοδομική ανάπτυξη του Πειραιά και επέτρεψε να εφαρμοστούν σχεδόν όλες οι προοδευτικές για την εποχή επιλογές, χωρίς τις... συνήθεις παρεμβάσεις των μεγαλοϊδιοκτητών γης. Τα πρώτα σχέδια, όπως και στην περίπτωση της Αθήνας, είχαν ανατεθεί στους Κλεάνθη και Σάουμπερτ, αλλά στον Πειραιά είχαν καλύτερη τύχη. Οι δύο κορυφαίοι πολεοδόμοι της εποχής αξιοποίησαν το γεγονός ότι το 1836 ο Πειραιάς είχε κάτι περισσότερους από 1.000 κατοίκους και επέλεξαν το ιπποδάμειο σύστημα για να σχεδιάσουν μια σύγχρονη πόλη με αλφαδιασμένα οικοδομικά τετράγωνα, με φαρδείς δρόμους και πεζοδρόμια, οκτώ μεγάλες πλατείες και σημαντικά δημόσια κτίρια.

Οι προδιαγραφές κάλυπταν τις ανάγκες μιας πόλης με 15.000 κατοίκους, αλλά γρήγορα αποδείχτηκαν ανεπαρκείς καθώς ο Πειραιάς, που ξεκίνησε με αρχικό πυρήνα ομάδων από την Πελοπόννησο, δέχτηκε πληθυσμούς από τα Ψαρά και τη μαρτυρική Χίο. Ακολούθησαν Υδραίοι, αλλά και έποικοι από περιοχές της ηπειρωτικής χώρας που άρχισαν να δημιουργούν δικές τους συνοικίες. Το 1878, Κρήτες που διέφυγαν από το επαναστατημένο νησί θα γίνουν οι πρώτοι κάτοικοι της Καστέλας. Με παραχωρήσεις δημόσιων και μοναστηριακών εκτάσεων προχωρούσε η επέκταση του σχεδίου πόλης και στην απογραφή του 1870 ο Πειραιάς είχε αναβαθμιστεί στην ομάδα των μεγάλων πόλεων.

Στο πλαίσιο της δωρεάς του 1877, περίπου 50 στρέμματα από το δημοτικό ακίνητο είχαν παραχωρηθεί, με τη ρητή δέσμευση να κατασκευαστεί ορφανοτροφείο για κορίτσια, στην ιστορική οικογένεια Χατζή-Κυριακού, με ρίζες από τη Σμύρνη. Ο Ιωάννης και η σύζυγός του Μαρία δημιούργησαν το ίδρυμα που φέρει τα ονόματά τους και το οποίο επικυρώθηκε στις αρχές του 1889 με βασιλικό διάταγμα. Η τελετή θεμελίωσης είχε γίνει τον Απρίλιο του ίδιου χρόνου από τη βασίλισσα Ολγα, αλλά χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν 14 χρόνια για να δεχτεί τις πρώτες οικότροφες.

Αρωμα Βυζαντίου

«Είναι το μεγαλύτερο σε διαστάσεις κτίριο στον Πειραιά του 19ου αιώνα» σημειώνει για το Ορφανοτροφείο ο αρχιτέκτονας Νικόλας Ντόριζας στο βιβλίο του «Τα κτίρια του Πειραιά κατά τον 19ο αιώνα», επισημαίνοντας ότι «είναι άδικα αγνοημένο από την ιστοριογραφία του νεοκλασικισμού στην Ελλάδα». Διαθέτει δύο ορόφους και μόνον όπου υπάρχει μεγάλη κλίση του εδάφους προβάλλει μέρος του υπογείου. Περιγράφει ότι η κάτοψή του έχει μορφή τετραγώνου, με μήκος 53 μέτρων στην κάθε πλευρά του. Σε κάθε γωνιά υπάρχει ελαφρά προεξοχή, που προσδίδει στιβαρότητα στο μεγαλοπρεπές οικοδόμημα. Η κάθε όψη διαθέτει 14 τοξωτά παράθυρα και μόνον στην πρόσοψη, που «βλέπει» προς το λιμάνι, υπάρχει διαφοροποίηση. Στο μέσον της έχει κατασκευαστεί η κεντρική είσοδος που «στεφανώνεται» από προστώο, το οποίο οριοθετείται από τις γωνιακές κολόνες και δημιουργεί το μοναδικό μπαλκόνι του κτιρίου.

Η εφευρετικότητα του άγνωστου αρχιτέκτονα κρύβεται στο εσωτερικό του συγκροτήματος και αφορά δύο στοιχεία. Κατ' αρχάς την εσωτερική αυλή που στολίζεται από την περιμετρική στοά και παραπέμπει στη μοναστηριακή αρχιτεκτονική, τη βυζαντινή αλλά και τη ρωμαιοκαθολική. Με αυτόν τον τρόπο το συγκρότημα θωρακίζεται από τη γύρω περιοχή, που οικοδομήθηκε με εντατικούς ρυθμούς στις αρχές του 20ού αιώνα και δημιουργήθηκε το Χατζηκυριάκειο, που δοξάζεται με το γνωστό τραγούδι του Δημήτρη Γκόγκου, γνωστότερου ως Μπαγιαντέρα (1903-1985), γέννημα-θρέμμα της πειραιώτικης γειτονιάς.

Το δεύτερο στοιχείο αναφέρεται στις μαρμάρινες εσωτερικές σκάλες που κατασκευάστηκαν με μια πρωτοποριακή για την εποχή πρακτική: κάθε σκαλοπάτι είναι πακτωμένο στον τοίχο και λειτουργεί αυτόνομα, στοιχείο που σήμερα θεωρείται από τους ειδικούς σημαντικό στην αντισεισμική συμπεριφορά των κλιμακοστασίων, τα οποία συγκαταλέγονται στα καθοριστικά στηρίγματα μιας σύγχρονης κατασκευής.

1. Νοσοκομείο

Κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους το Χατζηκυριάκειο επιτάχθηκε για στρατιωτική χρήση και το 1922 μετατράπηκε σε νοσοκομείο για τις ανάγκες των προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Κατά την κήρυξη του ελληνο-ιταλικού πολέμου και έως τη γερμανική κατοχή στέγασε τις στρατιωτικές υγειονομικές υπηρεσίες.

2. Θύμα των συμμάχων

Στους καταστροφικούς βομβαρδισμούς του Πειραιά από συμμαχικά στρατεύματα, στις 11 Ιανουαρίου 1944, που άφησαν πίσω τους 700 νεκρούς, κατέρρευσε ένα μέρος της στέγης του Ορφανοτροφείου. Οι ζημιές αποκαταστάθηκαν και γρήγορα το συγκρότημα έγινε καταφύγιο για τους άστεγους των πολεμικών επιχειρήσεων που εκδηλώθηκαν στην περίοδο του Εμφυλίου.

3. Ακόμη στα λυόμενα

Το Ορφανοτροφείο επαναλειτούργησε το 1959 στο ιστορικό κτίριο και συμπλήρωσε 40 χρόνια αδιάλειπτης λειτουργίας. Οι ζημιές όμως που προκάλεσε ο σεισμός της Πάρνηθας οδήγησαν στην... προσωρινή λύση των λυόμενων κτιρίων που χρησιμοποιούνται ώς σήμερα. Η αποκατάσταση του κτιρίου είναι επιτακτική σε μια εποχή όπου, λόγω μνημονίων, έχουν αυξηθεί κατά 65% τα παιδιά που ζητούν στέγη σε ιδρύματα και μάλιστα 8 στα 10 έχουν Ελληνες γονείς.