Ο ταρσανάς που έστειλε τη Σύρα στα άστρα

Στον μικρό όρμο νότια της Ερμούπολης, δύο φίλοι, εκπρόσωποι τέταρτης γενιάς των παραδοσιακών οικογενειών ναυπηγών Μαυρίκου-Τζώρτζη, μόνον όταν ξεκουράζονται στο μικρό ουζερί που έφτιαξαν πριν από λίγο καιρό μέσα στον χώρο του ταρσανά, συνειδητοποιούν ότι σηκώνουν, στην περίοδο της κρίσης, το βαρύ, ιστορικό φορτίο των αρχιμαστόρων της Σύρου. Τις υπόλοιπες ώρες, μεταξύ ουρανού και ναυπηγείου, εργάζονται για τον βιοπορισμό τους μαζί με τους τεχνίτες, κάνοντας γνωστά τόσο τον ταρσανά όσο και το καρνάγιο σε όλα τα μέρη της υφηλίου.

Η καρδιά του ταρσανά δεν έπαψε να χτυπά, ενάμιση αιώνα τώρα, από τότε που ο Μιχαήλος Μαυρίκος ήρθε πρόσφυγας από τη Χίο και εγκαταστάθηκε, το 1860, στην Ερμούπολη, που ήδη ήταν το πρώτο εμπορικό λιμάνι της χώρας. Τότε που, χάρη στην πνευματική της ακτινοβολία, η Σύρος προτάθηκε για πρωτεύουσα της νεότερης Ελλάδος, χάνοντας ωστόσο τον τίτλο από την ισχυρότερη υποψηφιότητα του Ναυπλίου.

Τα μαγικά χέρια του καραβομαραγκού αποδεικνύονται χρυσά. Συμμετέχουν ενεργά στο συριανό ναυπηγικό όνειρο που κάνει την Ερμούπολη ένα από τα πιο αξιόλογα αστικά κέντρα της Ελλάδας, το οποίο, μετά την Επανάσταση του 1821, πρωτοστατεί στην ανασυγκρότηση του ελληνικού εμπορικού στόλου που καταστρέφεται. Η σκληρή αλλά ταυτόχρονα μαγική δουλειά της παραδοσιακής ναυπηγικής τέχνης στον ταρσανά στέλνει την πόλη από το κεντρικό σημείο των Κυκλάδων στ' άστρα. Τα εξειδικευμένα χέρια των παραδοσιακών ναυπηγών από τα νησιά και τους τόπους που υπέστησαν την καταστροφή –Χίος, Ψαρά, Σάμος, Κρήτη, Μικρά Ασία– με συνέπεια να ακολουθήσει μαζικό προσφυγικό κύμα στη Σύρο, καθιστούν το νησί το κύριο εμπορικό κέντρο με τα πλέον δραστήρια ναυπηγεία. Ενώνοντας τις δυνάμεις τους, ο ταρσανάς της οικογένειας Μαυρίκου και το καρνάγιο της οικογένειας Τζώρτζη συνεχίζουν έως σήμερα τη «μαγιά» του ναυπηγικού θαύματος με νέο εξοπλισμό, κρατώντας όμως καλά και σαν δάσκαλοι το μυστικό των έργων τέχνης, των μοναδικών ξύλινων σκαριών.

Οπως ο ιδρυτής, έτσι και ο συνεχιστής Μιχαήλος Μαυρίκος, που από το 1976, παιδάκι ακόμα, ξημεροβραδιάζεται στον ταρσανά, περηφανεύεται για την ξυλοναυπηγική τέχνη που, ως είδος προς εξαφάνιση, είναι κύριο συστατικό του ελληνικού πολιτισμού και ως τέτοιο αποτελεί πολύτιμο θησαυρό για τους συνεχιστές της παράδοσης. Οι τελευταίοι λοιπόν ναυπηγοί και καραβομαραγκοί της Σύρου ξέρουν καλά πώς πρέπει να διαχειριστούμε την πολιτιστική μας κληρονομιά προκειμένου να μπει η χώρα σε τροχιά ανάπτυξης: «Η βιοτεχνία ξύλινου σκάφους θα έδινε φτερά στα δυναμικά εργατικά χέρια της χώρας, όπως συμβαίνει στη γειτονική Τουρκία με τις τέσσερις σχολές καραβομαραγκών και την απαλλαγή των παραδοσιακών σκαφών από τα τεκμήρια. Κανένας όμως κρατικός φορέας μέχρι σήμερα δεν έχει δείξει ενδιαφέρον, οδηγώντας έτσι, με μαθηματική ακρίβεια, στον περιορισμό των κατασκευών έως τον μαρασμό και την παρακμή. Περίοδο μαρασμού ζει ήδη η ξυλοναυπηγική από τότε που τη χαριστική βολή έδωσε η επικράτηση του πλαστικού. Επιλέγουν πλέον πολυτελή σκάφη αναψυχής τύπου Ferretti. Το τι θα πάρουν οι πελάτες είναι θέμα μόδας», λέει ο Μιχαήλος, «δεν κρίνουν βάσει του καλύτερου αλλά παρασύρονται και αγοράζουν, όπως αγοράζουν ένα έπιπλο, ένα κομοδίνο... χωρίς γάστρα, χωρίς γραμμή. Το "φαίνεσθαι" επικρατεί και στην αγορά σκάφους, μια και καθρεφτίζει το καταναλωτικό κοινωνικό μοντέλο. Η χλιδή του σπιτιού μεταφέρεται στο σκάφος. Στους δέκα, οι εννιά ζητούν την πολυτέλεια. Οι μισοί και λίγο παραπάνω, που ψάχνονται και επιθυμούν την ποιότητα της παράδοσης, τη λιτή πολυτέλεια του ξύλινου σκαριού, θα πάνε στην Τουρκία γιατί εκεί, πολύ απλά, δεν έχει δασμούς και θα τους κοστίσει φτηνότερα απ’ ό,τι στον ελληνικό ταρσανά. Σκέψου λοιπόν το υπόλοιπο μικρό κομμάτι που αναλογεί στην παράδοση. Ενα 20μετρο τρεχαντήρι με ξύλο από πεύκο κοστίζει σήμερα 60.000 ευρώ. Με πλήρη εξοπλισμό μπορεί να φτάσει από 80.000 έως και 2.500.000 ευρώ. Ενα ξύλινο σκαρί είναι πολύ φτηνότερο και, το κυριότερο, τα χρόνια αντοχής του μπορεί να φτάσουν και τα 100. Μακάρι να είχαμε συνέχεια κατασκευές», λένε με μεγάλη ειλικρίνεια και οι δύο λάτρεις του ξύλου. «Η δημιουργία του παραδοσιακού καραβιού δεν έχει ρουτίνα, είναι κομμάτι του εαυτού σου, κάθε μέρα το πλάθεις, είναι παιδί σου...».

Και τι δεν πέρασε όμως από τα μαγικά χέρια των καραβομαραγκών… Ειδικά ξύλινα σκαριά που έγραψαν ιστορία πλέοντας στα κύματα του Αιγαίου. Εργα τέχνης δημιουργήθηκαν στα υπαίθρια μουσεία του ταρσανά της Σύρου: περάματα, καραβόσκαρα, τρεχαντήρια, τσερνίκια. Το 1918, ο παππούς του έφτιαξε δύο παραδοσιακά καραβόσκαρα, εμπορικά σκάφη 90 μέτρων, τα «Αρης» και «Νηρέας». Με 850 τόνους φορτίο το καθένα, αρμένιζαν σε όλες τις θάλασσες, την εποχή που η γιαγιά του ήταν έγκυος και τα αδέλφια του παππού του μάλωναν για το ποιος από τους δύο θα βαφτίσει το παιδί της. Ομως η γιαγιά γέννησε δίδυμα και έτσι πήραν τα ονόματα των σκαριών: Αρης και Νηρέας. Το ένα πλοίο κάηκε στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο στην Κρήτη και το άλλο χάθηκε σε ναυάγιο στη Μαύρη Θάλασσα. Ο παππούς περηφανευόταν για τα σκαριά του και πάντα έλεγε πως το πιο δύσκολο πράγμα είναι να μεταφέρεις το σχέδιο που σκέφτεσαι στο μυαλό σου στη θάλασσα, να το κάνεις να επιπλέει σωστά και γρήγορα.

Ο ταρσανάς και το καρνάγιο του σήμερα ανταποκρίνονται στις σύγχρονες απαιτήσεις των πελατών τους. Εδώ ναυπηγούνται και συντηρούνται σκάφη εμπορικά μέχρι 500 τόνων, αλλά και ψαροκάικα που μετασκευάζονται σε τουριστικά. Μηχανουργεία και ηλεκτρολογεία βρίσκονται σε εγρήγορση στο ναυπηγείο. Ολες οι εργασίες –βαφές, καλαφάτισμα, πολυεστερικές, υδροβολές- συνθέτουν το σκηνικό του σύγχρονου ταρσανά. Στον ιστορικό αυτό τόπο της Ερμούπολης, από το 1920 έως το 1987, η τρίτη γενιά Μαυρίκου κατασκεύασε περισσότερα από 5.000 σκάφη πάνω από 20 μέτρα – οι 60 εργάτες μπορούσαν να δουλέψουν ταυτόχρονα 20 σκάφη. Ο ζωντανός αυτός οργανισμός που αρχίζει να νοσεί στην περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ανθεί πάλι στα μετακατοχικά χρόνια όταν ναυπηγούνται και συντηρούνται καΐκια και μικρά σκάφη. Το 1962 –αν και στον χώρο της ναυπηγικής εμφανίζονται τα ηλεκτρικά εργαλεία– στον ταρσανά του Μαυρίκου δημιουργείται το 40μετρο καραβόσκαρο «Κύμα» –δώρο του εφοπλιστή Εμπειρίκου στη γυναίκα του– που 28 χρόνια αργότερα, όταν έχει ήδη αλλάξει χέρια, παίρνει φωτιά και βυθίζεται έξω από τη Σκόπελο.

Η δημιουργία σκαριών στον ιστορικό ταρσανά υπερέβαινε και υπερβαίνει, όπως σε όλους τους ταρσανάδες, τον δύσκολο βιοποριστικό αγώνα των μαστόρων γιατί άγγιζε και αγγίζει την τέχνη. Το μαρτυρά το «Ευαγγελίστρια», ένα από τα τελευταία γνήσια αιγαιοπελαγίτικα ιστιοφόρα που στέκεται δίπλα στο θωρηκτό «Αβέρωφ». Φτιάχτηκε από τον παππού Μιχαήλο και τα παιδιά του για λογαριασμό του Μυκονιάτη καραβοκύρη Αντώνη K. Μπόνη. Τον Αύγουστο του 1987, ο γιος του το δώρισε στο Ναυτικό Μουσείο Αιγαίου. Αγγιζε και αγγίζει την τέχνη, όπως το μαρτυρά η συμιακή σκάφη, το 20μετρο σπογγαλιευτικό που έφτιαξε, πριν από 5 χρόνια, ο συνεχιστής της παράδοσης Μιχαήλος για λογαριασμό ενός Ικαριώτη, για τουριστικό σκοπό. Η δημιουργία των ξύλινων σκαριών είναι τέχνη γιατί αποτυπώνει τα συναισθήματα, τις ιδέες, τον οραματισμό του καλλιτέχνη-δημιουργού. Είναι ένα ζωντανό εργαστήρι ιδεών και αντιπαραθέσεων.

Πριν από περίπου ενάμιση αιώνα, το 1879, όταν η ναυπηγική τέχνη μεσουρανούσε, οι εργάτες των ναυπηγείων στην Ερμούπολη πρωτοστάτησαν στους εργατικούς αγώνες της πόλης και οργάνωσαν, στις 14 Φεβρουαρίου, την πρώτη απεργία στην ελληνική εργατική ιστορία. Απαίτησαν αυξημένα ημερομίσθια, ελάττωση ωρών εργασίας, κατάργηση της αγγαρείας, δίωρη υποχρεωτική εργασία την Κυριακή, αφού, εξαιτίας της νομισματικής κρίσης που είχε ξεσπάσει, ανατιμήθηκαν τα καταναλωτικά αγαθά και υποτιμήθηκαν τα μεροκάματα.

Στον ταρσανά της τέταρτης γενιάς, στην κρίση του 21ου αιώνα, στην οικονομική και κοινωνική ‎κρίση που περνά η χώρα, περισσότερο από ποτέ υπάρχει η ανάγκη επικοινωνίας μεταξύ εργατών και κατοίκων του νησιού. Η επαναλειτουργία του καφενέ μέσα στον χώρο του ναυπηγείου και η μετατροπή του τα βράδια σε μουσικό μεζεδοπωλείο, αλλά και η οργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων στον χώρο που μυρίζει θάλασσα και ξύλο δίνουν το στίγμα του σύγχρονου ταρσανά όπως τον οραματίζονται οι συνεχιστές των παραδοσιακών οικογενειών ναυπηγών Μαυρίκου-Τζώρτζη: ένα εργαστήρι ιδεών και αντιπαραθέσεων. Γιατί, όπως πιστεύουν, το καράβι είναι ζωή, όπως ζωή είναι η θάλασσα. Το νερό ή το κολυμπάμε ή το περπατάμε με το σκαρί, κι είναι κι αυτός ένας τρόπος διαφυγής.

Στις 13 Δεκεμβρίου εγκαινιάζεται στην Ερμούπολη της Σύρου η έκθεση του Αλέξανδρου Σταματίου «Tarsanas Shipyards - φωτογραφικό χρονικό». Ξεκινώντας από τον εσωτερικό χώρο του ταρσανά, η έκθεση βγαίνει έξω, στο καρνάγιο -στις μπίγες, στις καρίνες, στις σαλαμάστρες, στους γλάρους, στα πεισμωμένα μπράτσα-, εκεί που πάλλεται η καρδιά της θεματικής της. Οι φωτογραφίες τυπώνονται σε μουσαμάδες -ανθεκτικούς σαν τους θαλασσινούς και σαν τους πολεμοαναθρεμμένους- και εκτίθενται, σκαριά γερά, στις καιρικές συνθήκες. Βιωματικός ο ίδιος, ταξιδευτής, φουντάρισε την άγκυρα εκεί, έγινε ένα με τους ναυτεργάτες, τους άκουσε και τον άκουσαν, αναγνωρίστηκαν, ξεφανέρωσαν την κοινή τους ρότα, τον έμπασαν στα εσώτερά τους, ήπιαν μαζί και εργάστηκαν μαζί, σε ατμόσφαιρα μέθεξης. Πολλές φορές τα λόγια έλειπαν, αρκούσε ένα συνωμοτικό χαμόγελο στον κυνηγό του φωτός, στην καρτερία ή στα ξαφνικά του τινάγματα, στο καταμουσκεμένο, λασπωμένο του ντελίριο στις μπόρες και στις κεραυνικές φιέστες. Το λιμάνι δεν χαρίζεται, κερδίζεται απ' όσους κοινώνησαν τη θάλασσα.