Aγιασμοί και παγανιστικές εκδηλώσεις

Τόσο στη λαογραφία των μεσογειακών χωρών όσο και στις βορειότερες χώρες ο εορτασμός των Θεοφανίων γίνεται με τρόπο πανηγυρικό, θορυβώδη και βαθιά παγανιστικό. Σε όλη την Ελλάδα, εκτός από το καθιερωμένο ρίξιμο του σταυρού στο νερό, αναβιώνουν έθιμα δηλωτικά ενός μοναδικού λαογραφικού πλούτου.

Μπαμπούγερα

Στην Καλή Βρύση Δράμας, την ημέρα των Φώτων οι γυναίκες του σπιτιού μαζεύουν στάχτη από το τζάκι και με το δεξί χέρι τη σκορπίζουν γύρω από το σπίτι, λέγοντας λόγια με στόχο να διώξουν μακριά τα καλακάντζουρα και αποτρέποντας την παρουσία φιδιών το καλοκαίρι.

Είναι σχεδόν μεταμφιεσμένες σε ζώα και αφού μαζευτούν έξω από την εκκλησία, κρατώντας ένα μικρό σακούλι με στάχτη, ξεκινάνε τις βόλτες μέσα στο χωριό ανά ομάδες με σκοπό να κυνηγήσουν και να «χτυπήσουν» με το σακουλάκι όποιον συναντήσουν. Σήμερα το σακουλάκι είναι άδειο ώστε να μη λερώνει με τη στάχτη τους επισκέπτες.

Μωμόγεροι

Πρόκειται για ένα ποντιακό σατιρικό έθιμο το οποίο το συναντάμε όλη την περίοδο των γιορτών, μέχρι και τα μέσα Ιανουαρίου. Το έθιμο αυτό βοηθούσε τους Πόντιους να ενδυναμώνουν τη σύνδεσή τους με την Ελλάδα, αλλά και να ξεχνούν την τουρκική δουλεία και τις βίαιες εξισλαμίσεις.

Στην αναβίωσή του σήμερα το συναντάμε σε μέρη της χώρας όπου το ποντιακό στοιχείο είναι έντονο. Τα άτομα που συμμετέχουν σε αυτό το έθιμο ντύνονται με διάφορα κοστούμια όπου το καθένα συμβολίζει ένα μέρος του πολιτισμού και της λαογραφίας των Ποντίων.

Ειδικότερα τη δύναμη τη συμβολίζει η αρκούδα, η ηλικιωμένη γυναίκα το παρελθόν, η νύφη το μέλλον, το άλογο την ανάπτυξη, ο γιατρός την υγεία, ο στρατιώτης την υπεράσπιση, η κατσίκα τα τρόφιμα και ο Αγιος Βασίλης το νέο έτος. Η χροιά του εθίμου σήμερα είναι περισσότερο ψυχαγωγική, ενώ στο παρελθόν αποτελούσε μια μυσταγωγία η οποία ενδυνάμωνε την αγάπη των Ποντίων για την πατρίδα.

Φωταράδες

Στο Παλαιόκαστρο της Χαλκιδικής στήνεται το έθιμο των φωταράδων. Ενας κάτοικος του χωριού είναι ο «βασιλιάς», ο οποίος φορώντας το ταλαγάνι, την κάπα δηλαδή του βοσκού, και κουβαλώντας πολλά κουδούνια ανοίγει τον χορό.

Ακολουθούν οι φωταράδες, οι οποίοι με ξύλινα σπαθιά απωθούν όλους εκείνους οι οποίοι θα προσπαθήσουν να πάρουν το λουκάνικο που στήνεται στην πλατεία του χωριού.

Φούταροι

Οι Φούταροι, στον Αγιο Πρόδρομο της Χαλκιδικής, είναι οι πρωταγωνιστές των Θεοφανίων στην περιοχή. Την παραμονή των Φώτων νεαροί άντρες λένε τα κάλαντα μαζεύοντας κρέας, λουκάνικα και χρήματα και την ημέρα του Αϊ-Γιαννιού χορεύουν στην πλατεία του χωριού.

Οταν κάνουν διάλειμμα, τρέχουν να πάρουν από ένα ρόπαλο και όταν ξαναμπαίνουν στον χορό πετούν τα ρόπαλα ψηλά, σφυρίζοντας με όλη τους τη δύναμη για να σηματοδοτήσουν το τέλος του Δωδεκαημέρου.

Ραγκουτσάρια

Γνωστό και ως το καστοριανό καρναβάλι, τα Ραγκουτσάρια, γιορτάζονται από τις 6 μέχρι τις 8 Ιανουαρίου και αποτελούν την αναβίωση των αρχαίων διονυσιακών τελετών με σκοπό να ξεχαστούν τα προβλήματα της χρονιάς. Είναι η κορύφωση των εορτών για την πόλη, γιατί συνδυάζονται με τις εορτές του Δωδεκαημέρου.

Οι Καστοριανοί, αλλά και πολλοί ξένοι που βρίσκονται εκείνες τις μέρες στην πόλη ξεχύνονται στους δρόμους και στα σοκάκια γιορτάζοντας με χορούς, τραγούδια, πειράγματα και άφθονο κρασί. Ακόμη παίρνουν μέρος πολλές ορχήστρες με χάλκινα όργανα, αποτελούμενες από 5 έως 12 άτομα.

Αράπηδες

Στη Νικήσιανη, στο Μοναστηράκι, στον Ξηροπόταμο, στην Πετρούσα αλλά και στον Βώλακα, χωριά της Καβάλας και της Δράμας, αναβιώνει το έθιμο των «αράπηδων».

Τα Θεοφάνια, άντρες από αυτά τα χωριά ντύνονται με προβιές ζώων και κουδούνια και περιδιαβαίνουν το χωριό. Λέγεται ότι οι «αράπηδες» ήταν πολεμιστές που μετείχαν στην εκστρατεία του Μεγαλέξανδρου και έδιωξαν με τους αλαλαγμούς τους ελέφαντες των Ινδών.

Καμήλα

Αμέσως μετά τον αγιασμό των υδάτων στη Γαλάτιστα Χαλκιδικής συνηθίζουν να στολίζουν ένα ομοίωμα καμήλας.

Εξι άντρες μπαίνουν κάτω από το ομοίωμα της καμήλας και βαδίζουν ρυθμικά ή χορεύοντας, κουνώντας κουδούνια και τραγουδώντας. Πρόκειται για την αναπαράσταση ενός πραγματικού γεγονότος, της απαγωγής μιας όμορφης κοπέλας από τον γιο του Τούρκου επιτρόπου που συνέβη στα τέλη του 19ου αιώνα.

Ο αγαπημένος της για να την ξαναπάρει πίσω έστησε γλέντι και για να μπει στο τούρκικο σπίτι έφτιαξε ένα ομοίωμα καμήλας κάτω από το οποίο κρύφτηκαν οι φίλοι του. Αφού έκρυψαν την κοπέλα κάτω από την καμήλα, την έβγαλαν έξω και την επομένη τη στεφάνωσαν με τον αγαπημένο της.

Οι τρεις Μάγοι στο επίκεντρο του εορτασμού των Επιφανίων στην Δυτική Ευρώπη

Της Αθηνάς Μιχαλακέα

Σε αντίθεση με την παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, στη Δύση τα Θεοφάνια -ή Επιφάνια, όπως συνήθως τα αποκαλούν- είναι, κατά κύριο λόγο, εορτασμός της επίσκεψης των τριών Μάγων στο Θείο Βρέφος, και επιπλέον της εμφάνισης-ενσάρκωσης του Ιησού.

Η παραδοσιακή ημερομηνία της γιορτής είναι η 6η Ιανουαρίου, ωστόσο σε ορισμένες χώρες ο εορτασμός είναι την πρώτη Κυριακή μετά την Πρωτοχρονιά, ενώ σε άλλες στις 19 Ιανουαρίου, εξαιτίας της διαφοράς μεταξύ Ιουλιανού και Γρηγοριανού ημερολογίου.

Σε πολλές χώρες της Δύσης, η παραμονή των Θεοφανίων εορτάζεται ως η 12η Νύχτα.

Στη Δυτική Ευρώπη, η οποία διαμορφώθηκε ιστορικά μέσω του ρωμαιοκαθολικισμού και του προτεσταντισμού, τα έθιμα συχνά περιλαμβάνουν προσφορά δώρων και τα λεγόμενα «king cakes», γλυκά που σχετίζονται με τους τρεις Μάγους.

Η μάγισσα Befana

Στην Ιταλία, τα Θεοφάνια συνδέονται με τη φιγούρα της μάγισσας Befana (όνομα που αποτελεί παραφθορά της λέξης Επιφάνια), η οποία, πετώντας πάνω στο σκουπόξυλό της, τη νύχτα μεταξύ 5ης και 6ης Ιανουαρίου φέρνει δώρα στα παιδιά ή αφήνει ένα κομματάκι από «κάρβουνο» (γλυκό πολύ σκούρου χρώματος) για όσες φορές ήταν άτακτα.

Σύμφωνα με την παράδοση, η Befana έχασε την ευκαιρία να φέρει δώρο στον μικρό Ιησού μαζί με τους τρεις Μάγους, γι’ αυτό και από τότε εκείνη τη νύχτα φέρνει δώρα στα υπόλοιπα παιδιά.

Το φασόλι και το στέμμα

Στη Γαλλία την ημέρα των Θεοφανίων σερβίρονται δύο διαφορετικά είδη κέικ. Στο μεγαλύτερο μέρος της βόρειας Γαλλίας, αλλά και στο Βέλγιο, το κέικ ονομάζεται galette des Rois και είναι στρογγυλό, επίπεδο και ανοιχτού χρώματος και συχνά περιέχει φρούτα ή κομμάτια σοκολάτας.

Στον Νότο, ιδιαίτερα στην Προβηγκία, έχει σχήμα στέμματος και γέμιση φρούτων, και ονομάζεται gateau des Rois. Και τα δύο είδη κέικ περιέχουν ένα γούρι, συνήθως μια πορσελάνινη ή πλαστική μινιατούρα, που οι Γάλλοι ονομάζουν fève (φασόλι).

Το γλυκό κόβει το πιο νεαρό πρόσωπο που βρίσκεται στο τραπέζι, ώστε η αθωότητά του να διασφαλίσει ότι θα είναι τυχαίο το ποιος θα βρει το fève.

Οποιος το βρει γίνεται «βασιλιάς» ή «βασίλισσα», φορώντας ένα χάρτινο στέμμα. Το πρόσωπο αυτό μπορεί είτε να προσφέρει ένα ποτό σε όλους όσοι παρευρίσκονται στο τραπέζι (συνήθως σαμπάνια ή αφρώδες κρασί) είτε να διοργανώσει ένα επόμενο γεύμα με «βασιλικό κέικ» στο σπίτι του!

Σκετς και τραγούδια

Στις Κάτω Χώρες, οι Ολλανδοί και οι Φλαμανδοί ονομάζουν αυτή τη μέρα Driekoningen, ενώ οι γερμανόφωνοι Dreikönigstag (Ημέρα των Τριών Βασιλιάδων).

Στην Ολλανδία, στο Βέλγιο, στο Λουξεμβούργο και στις περιοχές της Γερμανίας που συνορεύουν με τις Κάτω Χώρες, παιδιά σχηματίζουν ομάδες των τριών (οι οποίες συμβολίζουν τους τρεις Μάγους/Βασιλιάδες), και γυρνούν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας τραγούδια ειδικά για τη συγκεκριμένη περίσταση, λαμβάνοντας γλυκά ή λίγα χρήματα.

Συχνά φέρνουν μαζί τους ένα χάρτινο φαναράκι που συμβολίζει το άστρο της Βηθλεέμ.

Σε ορισμένες περιοχές της Ολλανδίας, οι ομάδες των παιδιών παρουσιάζουν τραγούδια και σύντομα σκετς μπροστά σε κοινό. Ακόμα μία παράδοση στις Κάτω Χώρες είναι να ανοίγουν τις πόρτες και τα παράθυρα των σπιτιών για να έχουν καλή τύχη για τη νέα χρονιά.

Μασκαρέματα

Στην Αγγλία, η νύχτα της 5ης προς την 6η Ιανουαρίου είναι γνωστή ως η Νύχτα (η πρώτη είναι αυτή της 25ης Δεκεμβρίου), και στο παρελθόν ήταν η κατεξοχήν νύχτα των μασκαρεμάτων, της διασκέδασης, αλλά και της φάρσας, όπως και την Πρωταπριλιά.

Το κούτσουρο που έριχναν στη φωτιά τα Χριστούγεννα καιγόταν ώς την 6η Ιανουαρίου και το κάρβουνο που απέμενε φυλασσόταν ώς τα επόμενα Χριστούγεννα, προστατεύοντας έτσι το σπίτι από τις αστραπές και τη φωτιά (έθιμο που έχει τις ρίζες του στον γερμανικό παγανισμό).

Σήμερα, τη Δωδέκατη Νύχτα είναι καθιερωμένο να παίζεται στο θέατρο το ομώνυμο έργο του Σέξπιρ, που ανέβηκε για πρώτη φορά το 1601.

Το παραδοσιακό πιάτο της ημέρας ονομάζεται Twelfth Cake, και είναι ένα τυπικό αγγλικό κέικ με φρούτα. Σε αντίθεση με τις άλλες ευρωπαϊκές παραδόσεις, το γλυκό δεν περιείχε μόνο «φλουρί», αλλά και άλλα αντικείμενα.

Για παράδειγμα, όποιος έβρισκε το γαρίφαλο ήταν ο κακός, το κλαδί ο ανόητος και το κουρέλι ο αντιπαθητικός. Οτιδήποτε πικάντικο, όπως κομμάτια από ginger ή μπίρα με καρυκεύματα θεωρούνται επίσης παραδοσιακές γεύσεις για τη Δωδέκατη Νύχτα, επειδή θυμίζουν τα δώρα των τριών Μάγων.

Τα «Χριστούγεννα των γυναικών»

Στην Ιρλανδία, η ημέρα της Επιφάνιας ονομάζεται «Μικρά Χριστούγεννα» ή «Χριστούγεννα των γυναικών». Οι γυναίκες παραδοσιακά εκείνη την ημέρα ξεκουράζονται μετά τις ετοιμασίες των χριστουγεννιάτικων δείπνων.

Σύμφωνα με το έθιμο, οι γυναίκες εκείνη την ημέρα μαζεύονταν σε ένα ειδικό γεύμα με τη συνοδεία κρασιού, τιμώντας το θαύμα του Ιησού στον γάμο στην Κανά.

Σήμερα, οι γυναίκες δειπνούν σε εστιατόρια ή μαζεύονται στις παμπ, ενώ λαμβάνουν δώρα από τα μέλη της οικογένειάς τους.

Η Ημέρα των Βασιλιάδων

Στην Ισπανία, όπως και σε ορισμένες χώρες της Λατινικής Αμερικής, η 6η Ιανουαρίου ονομάζεται El Día de los Reyes (η Ημέρα των Βασιλιάδων).

Σύμφωνα με την παράδοση, ο Μελχιόρ, ο Γκασπάρ και ο Μπαλτάσαρ, που συμβολίζουν την Αραβία, την Ανατολή και την Αφρική, φτάνουν πάνω σε άλογο, καμήλα και ελέφαντα στη φάτνη για να δώσουν τα δώρα τους στο μωρό Ιησού.

Το βράδυ της 5ης Ιανουαρίου τα παιδιά πριν πέσουν για ύπνο γυαλίζουν τα παπούτσια τους ώστε οι τρεις Μάγοι να αφήσουν εκεί τα δώρα τους.

Το επόμενο πρωί, τα παιδιά θα βρουν εκεί δώρα ή ένα κομμάτι μαύρου ζαχαρωτού, που ονομάζεται Carbón Dulce.

Την παραμονή, σε πολλές πόλεις της Ισπανίας, με κυριότερες το Alcoy, το Alicante και τη Valencia, διοργανώνονται πολύχρωμες παρελάσεις που αντιπροσωπεύουν τον ερχομό των Μάγων, ώστε τα παιδιά να τους δουν την παραμονή πάνω σε καμήλες, πριν πέσουν για ύπνο. Γλυκό κρασί, γάλα και εδέσματα αφήνονται για τους Μάγους και τις καμήλες τους.

Ραβδιά και ξίφη

Στην Πορτογαλία, η dia dos Reis γιορτάζεται με θεατρικά έργα, παιδικά πάρτι και τους παραδοσιακούς χορούς Mouriscadas και Paulitos. Οι χορευτές του τελευταίου, συνήθως άντρες ντυμένοι γυναίκες, κρατούν ραβδιά ή ψεύτικα ξίφη και στέκονται σε αντίθετες πλευρές.

Επιπλέον, την 6η Ιανουαρίου συνηθίζεται μικρές ομάδες να τραγουδούν από σπίτι σε σπίτι παραδοσιακά τραγούδια που ονομάζονται Reis, ενώ οι οικοδεσπότες τους καλούν μετά από λίγο μέσα και τους κερνούν γλυκά και λικέρ.

Τα παιδιά ως μάγοι

Στη Γερμανία, την Αυστρία και στα γερμανόφωνα καντόνια της Ελβετίας, η 6η Ιανουαρίου γιορτάζεται με τα παιδιά ντυμένα μάγους, αλλά και ένα που κρατάει ένα χάρτινο άστρο, να τραγουδούν παραδοσιακά τραγούδια από σπίτι σε σπίτι.

Οπως και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, εκείνη τη μέρα τρώνε το κέικ των Μάγων, και όποιος βρει το γούρι που έχει μέσα γίνεται βασιλιάς της ημέρας.