Η κιβωτός της Λέσβου

Δεν υπάρχει τόπος στην Ελλάδα που να μη διαθέτει το καλό του «πνεύμα»: τον άνθρωπο που αγαπά τη γη του με πάθος, που περπατά, καταγράφει το κάθε τι γύρω από τη φύση και την ιστορία της και μοιράζεται με γενναιοδωρία τις γνώσεις του. Για το νησί της Λέσβου, το καλό αυτό πνεύμα είναι αναμφίβολα ο γιατρός Μάκης Αξιώτης. Αεικίνητος και ακάματος, γυρίζει όλο το νησί, παρατηρεί, σημειώνει, σχεδιάζει, φωτογραφίζει, γράφει, φωνάζει και αγωνίζεται για τη μοναδική κληρονομιά του. Γνωρίζει την τελευταία του πέτρα, το κάθε κεραμικό όστρακο, αλλά και το κάθε έντομο και φυτό της λεσβιακής γης.

Ο Μάκης Αξιώτης είναι γνωστός για το έργο του σε όλη τη Λέσβο και όπου υπάρχουν Λέσβιοι ή εραστές του νησιού. Εδώ και πάνω από σαράντα χρόνια, μεταφέρει όσα βλέπει και καταγράφει στα οδοιπορικά και τα διαβάσματά του, σε εφημερίδες και περιοδικά της Λέσβου, αλλά και σε πολύτιμα βιβλία. Το 1987 εξέδωσε το πρώτο, με τίτλο «Στα χνάρια τα παλιά», και το 1992 ακολούθησε το δίτομο «Περπατώντας στη Λέσβο». Ο θησαυρός των πληροφοριών που συγκεντρώνουν, έκανε τα έργα αυτά -ιδίως το «Περπατώντας»- απαραίτητο βοήθημα και οδηγό για όποιον ασχολείται με την ιστορία και την αρχαιολογία του νησιού, από την απώτατη προϊστορία μέχρι σήμερα. Δεν είναι τυχαίο ότι έχουν επανειλημμένως ενταχθεί στη σχετική με τη Λέσβο διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία.

Τον χρόνο που πέρασε, το 2024, ο Μάκης Αξιώτης εξέδωσε το νέο -και μείζον, όπως δείχνει- έργο του, δύο ογκώδεις τόμους με τον τίτλο «Λέσβος: Ο τόπος στον χρόνο», και υπότιτλο «Από 20 εκατομμύρια χρόνια έως το 2024». Ο πρώτος τόμος αριθμεί 664 σελίδες κειμένου και ο δεύτερος 373 σελίδες κειμένου, υποσημειώσεων και βιβλιογραφίας, ενώ ακολουθούν 211 σελίδες πινάκων με σχέδια και μια σειρά από αρχαιολογικούς χάρτες. Ο αναγνώστης θα παρατηρήσει ότι οι χίλιες και πλέον σελίδες κειμένου παρατίθενται με μικρή γραμματοσειρά και πυκνό διάστιχο: το έργο θα μπορούσε να απλωθεί σε έναν ή δύο ακόμη τόμους· ίσως έτσι είναι όμως πιο εύχρηστο, ιδανικό για όποιον και όποια θελήσει να το βάλει στο σακίδιό του και να περπατήσει στα βήματα του συγγραφέα του.

Στη Λέσβο ο Μάκης Αξιώτης παραδίδει όλη τη γνώση του για το νησί, εμπλουτίζοντας και αναθεωρώντας όσα συγκέντρωσε στα προηγούμενα βιβλία του. Πρόκειται για ένα λεπτομερέστατο οδοιπορικό, πέτρα την πέτρα, όπου καταγράφονται αρχαιότητες όλων των εποχών, οικισμοί, μνημεία κάθε είδους (από εκκλησίες μέχρι τζαμιά και από ελαιοτριβεία μέχρι μύλοι ή κρήνες), δραστηριότητες της υπαίθρου, παλιά μαγαζιά, ανθρώπινοι τύποι, σύγχρονα προβλήματα και αναρίθμητα άλλα στοιχεία, που συνθέτουν το πληρέστερο πορτρέτο της Λέσβου, στη διαχρονία της. Η πληροφορία είναι δίχως υπερβολή τεράστια σε έκταση και καταιγιστική, αλλά έχει το πλεονέκτημα να μην κουράζει τον αναγνώστη, καθώς είναι γραμμένη με σαφήνεια, κοφτά και άμεσα, χωρίς να είναι ξερή ή ουδέτερη — ο Αξιώτης έχει άποψη, ιδίως για τα κακώς κείμενα, και τη λέει με χαρακτηριστική αμεσότητα.

Κάθε γιατρός που επισκέπτομαι, εδώ και χρόνια, όταν ακούει ότι είμαι αρχαιολόγος, μου λέει αμέσως ότι ήθελε και εκείνος να γίνει το ίδιο, αλλά προτίμησε εντέλει την ιατρική. Και ομολογώ ότι έχω μια αυθόρμητη δυσπιστία απέναντι στους «αρχαιολογούντες» γιατρούς, διότι πολλοί μεταφέρουν την αυτοπεποίθηση της ιατρικής τους αυθεντίας στα αρχαιολογικά ζητήματα με τα οποία καταπιάνονται. Ο Μάκης Αξιώτης αποτελεί εξαίρεση, διότι διαθέτει κατ’ αρχάς αρχαιολογικό αισθητήριο - αυτό που λέμε πιο απλά «μάτι». Εχει την ικανότητα να αντιληφθεί μια αρχαιολογική θέση, καθώς ξέρει να διαβάζει το τοπίο, και μπορεί να αναγνωρίζει και να ταξινομεί χρονικά τα κατάλοιπα. Εχει επίσης την ειλικρίνεια να παραθέτει τα δεδομένα και τις σκέψεις του, και από εκεί και πέρα, να τα παραδίδει στην κρίση των ειδικότερων. Επομένως, το έργο του συνιστά μια απόλυτα αξιόπιστη πηγή και συμβολή στην επιστημονική γνώση για το νησί.

Το νέο βιβλίο του Μάκη Αξιώτη συγκροτεί την κιβωτό της διαδρομής του στην ιστορία και την αρχαιολογία της Λέσβου, στη μακρά διαχρονία της από την προϊστορία μέχρι σήμερα. Στις εκατοντάδες σελίδες και σχέδιά του, θησαυρίζονται γνωστές και άγνωστες πληροφορίες τις οποίες ο συγγραφέας προσφέρει ως πρώτη ύλη έτοιμη για έμπνευση, εμβάθυνση και επεξεργασία. Προσωπικά, για παράδειγμα, έχω αξιοποιήσει στο έπακρο τα όσα έχει καταγράψει για τα αρχιτεκτονικά μέλη της βυζαντινής εποχής στο νησί, τα οποία σώζονται σε μορφή θραυσμάτων ξαναχτισμένων εδώ και εκεί, σε ναούς και εξωκκλήσια μεταγενέστερων εποχών. Χωρίς το οδοιπορικό του Αξιώτη, ίσως να μην ξεκινούσα ποτέ αυτή την έρευνα - ή απλά θα μου έπαιρνε διπλάσιο ή τριπλάσιο χρόνο. Είναι βέβαιο ότι αυτό το έργο θα δώσει μεγάλη ώθηση σε νέες ερευνητικές εργασίες για το νησί, καθώς συγκεντρώνει υλικό χρήσιμο για αρχαιολόγους όλων των περιόδων, αρχιτέκτονες, ιστορικούς, λαογράφους και πολλές ακόμη ειδικότητες, ενώ συνιστά ένα ιδιαίτερα σημαντικό βοήθημα για τους αρχαιολόγους της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου και τις συνεχείς προσπάθειές τους για την καταγραφή και την προστασία των αρχαιολογικών χώρων και των μνημείων της.

Εν ολίγοις, η Λέσβος «οφείλει χάριτας» -όπως έλεγαν οι παλαιοί- στον Μάκη Αξιώτη για τούτη τη νέα κατάθεσή του, η οποία θα είναι σημείο αναφοράς στη βιβλιογραφία για το νησί και θα καρποφορεί για πάρα πολλά χρόνια. Πέραν όλων αυτών, «Η Λέσβος στον τόπο και τον χρόνο» αποτελεί ένα έργο αγάπης του συγγραφέα για το νησί, είναι το κείμενο ενός ανθρώπου που νιώθει ερωτευμένος με τον τόπο του, με την κάθε του πέτρα και το κάθε δέντρο του, κάτι που διακρίνεται, άλλοτε φανερά και άλλοτε υπαινικτικά, σε κάθε του σελίδα. Αξίζει να διαβαστεί και μόνο γι’ αυτό.

*Αν. καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών