Η διάλυση μιας ταυτότητας

Υπάρχουν βιβλία που η επανεμφάνισή τους στη λογοτεχνική σκηνή αποτελεί πραγματική πολιτιστική ανακάλυψη. Το μυθιστόρημα «Εγώ;» του Πέτερ Φλαμ, το λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Εριχ Μόσε, είναι μια τέτοια περίπτωση. Πρωτοεκδόθηκε το 1926 και αφού έμεινε ξεχασμένο σχεδόν έναν αιώνα, ήρθε πρόσφατα ξανά στο φως από τον γερμανικό εκδοτικό οίκο Fischer και πλέον διατίθεται στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Το «Εγώ;» είναι ένα συγκλονιστικό εξπρεσιονιστικό μυθιστόρημα που αποτυπώνει τη διάλυση της ανθρώπινης προσωπικότητας μέσα από την εμπειρία του πολέμου. Ο αφηγητής, ένας επιζών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, φούρναρης στο επάγγελμα πριν από τον πόλεμο, παίρνει την ταυτότητα ενός νεκρού γιατρού και με έναν παράδοξο, σχεδόν μεταφυσικό τρόπο υιοθετεί την προσωπικότητά του. Επιστρέφοντας στο Βερολίνο προσπαθεί να ενταχθεί στη ζωή του νεκρού, να γίνει σύζυγος, πατέρας, χειρουργός. Ομως το παρελθόν δεν εξαφανίζεται τόσο εύκολα: η ταυτότητά του διχάζεται, η εσωτερική του φωνή τον στοιχειώνει και το ψυχικό τραύμα του μετατρέπεται σε υπαρξιακή κρίση. Τα όρια της ταυτότητάς του αρχίζουν να συγχέονται:

«Στα πόδια μου φοράω λαστιχένια παπούτσια, γύρω από τη μέση μου μια λαστιχένια ποδιά, από πάνω μια αποστειρωμένη λευκή ρόμπα, την πιάνω με προσοχή, τα κόκκινα δάχτυλά μου τεντωμένα και ανοιχτά για να μην την ακουμπήσω, φοράω λεπτά αποστειρωμένα γάντια και ένα στρογγυλό, λευκό αποστειρωμένο σκουφί στο κεφάλι, ο αιθέρας μού τσούζει τα μάτια, γλυκερός και διαπεραστικός, μοιάζω με φούρναρη, όλοι μοιάζουμε με φουρνάρηδες με αυτά τα σκουφιά, τώρα το κέικ είναι έτοιμο και το κόβουμε για δοκιμή, μια φουσκάλα με αέρα σκάει, όχι, είναι αιμοφόρο αγγείο, εκτοξεύει ψηλά το αίμα σαν μικρό κόκκινο σιντριβάνι, μικρές κόκκινες κουκκίδες πάνω στο λευκό σεντόνι, σαν μικρές κόκκινες φράουλες σε λευκή τούρτα σαντιγί, τι γελοίοι παραλληλισμοί, πρέπει να πιαστεί σφιχτά με τη λαβίδα για να σταματήσει η αιμορραγία, αλλιώς η ζωή θα κυλήσει έξω από το σώμα του, και ορίστε, άλλος ένας νεκρός, ακόμα ένας που πέθανε από σκωληκοειδίτιδα [...]».

Η αφήγηση είναι μια διαρκής απολογία· μια εξομολόγηση μπροστά σε ένα αόρατο δικαστήριο. Ο ήρωας αναζητά απαντήσεις και ο τίτλος του βιβλίου «Εγώ;», με το ερωτηματικό, συνοψίζει όλη την τραγικότητα της ύπαρξής του. Ποιος είναι τελικά αυτός ο άνθρωπος; Ο εαυτός του ή ο άντρας του οποίου τη ζωή έχει κλέψει; Το μυθιστόρημα διερευνά με εξαιρετική οξύτητα την έννοια της ταυτότητας, τον εσωτερικό κατακερματισμό και την αδυναμία επιστροφής στην κανονικότητα μετά τον πόλεμο. Το στοιχειωμένο βλέμμα του ήρωα καθρεφτίζει μια ολόκληρη γενιά στρατιωτών που, ακόμα κι αν γύρισαν από το μέτωπο, ποτέ δεν επέστρεψαν πραγματικά. Για να μας θυμίσει το σφαγείο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Για να μας μιλήσει για τη ματαιότητα κάθε πολέμου:

«Εδώ η γη κάηκε, εδώ κάηκαν εκατομμύρια άνθρωποι και πέθαναν αιμόφυρτοι, εδώ βρίσκονται οι αδελφοί μας, εδώ βρίσκεται η Ευρώπη, εδώ βρίσκεται η ανθρωπότητα, εδώ είμαι εγώ, εδώ βρίσκομαι εγώ, εδώ βρίσκεται η ζωή μου, εδώ υπάρχουν τάφοι, σταυρός δίπλα σε σταυρό, γη δίπλα στη γη, μαύροι σταυροί για τους Γερμανούς, λευκοί σταυροί για τους Γάλλους, μαύρες πέτρες, λευκές πέτρες, ποιος κρατά αυτό το παιχνίδι στα χέρια του, ποιος μετακινεί τα πιόνια βήμα βήμα, μπορούμε να αλλάξουμε τα πιόνια, ποιος είναι ο Θεός που στρέφει τις ζωές μας – εναντίον μας;».

Η ανθρώπινη ταυτότητα γίνεται ένα αβέβαιο, εύθραυστο κατασκεύασμα, έρμαιο του τραύματος και της Ιστορίας. Η γραφή του Φλαμ είναι έντονη, σχεδόν παραισθητική. Ο εσωτερικός μονόλογος ρέει σαν παραλήρημα, ενώ οι σκηνές εναλλάσσονται απότομα, σαν κομμάτια σπασμένου καθρέφτη. Οι ειδικοί αποφαίνονται ότι το ύφος θυμίζει Αλφρεντ Ντέμπλιν, Φραντς Κάφκα και Ερνστ Γιούνγκερ, συνδυάζοντας τον παραλογισμό με την υπαρξιακή αγωνία. Το «Εγώ;» δεν είναι απλώς ένα εξαιρετικό λογοτεχνικό έργο. Είναι ένα πολύτιμο ντοκουμέντο για την ψυχική κατάσταση της μεταπολεμικής Ευρώπης, για την εμπειρία των στρατιωτών που επέστρεψαν από τα χαρακώματα, σακατεμένοι σωματικά και ψυχικά. Η σημασία του βιβλίου γίνεται ακόμα μεγαλύτερη αν σκεφτούμε ότι προηγήθηκε του «Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο» του Εριχ Μαρία Ρεμάρκ. Αν είχε διασωθεί νωρίτερα, πιθανώς θα είχε αναγνωριστεί ως ένα από τα σημαντικότερα αντιπολεμικά μυθιστορήματα του 20ού αιώνα. Η Μαρία Μαντή ανταποκρίνεται με ξεχωριστή ευαισθησία στο απαιτητικό αυτό μεταφραστικό εγχείρημα και επιτυγχάνει τη ρυθμική αποκρυπτογράφηση της γλώσσας του Φλαμ, αποδίδοντας στο ακέραιο την ποιητικότητα της γραφής του. Η υπαρξιακή αγωνία του ήρωα μεταφέρεται στον αναγνώστη ακριβώς όπως πρέπει: ωμή, επώδυνη, αποκαλυπτική. Η έκδοση συμπληρώνεται από το κατατοπιστικό επίμετρο της μεταφράστριας, που φωτίζει σημαντικές πτυχές του βιβλίου και της ζωής του συγγραφέα.

Το γεγονός ότι ο Φλαμ ήταν Εβραίος, αναγκάστηκε να διαφύγει από τη ναζιστική Γερμανία και κατέληξε στις ΗΠΑ ως ψυχίατρος –με τον νομπελίστα λογοτεχνίας Ουίλιαμ Φόλκνερ να συγκαταλέγεται στους ασθενείς του– προσθέτει μια νέα διάσταση στο μυθιστόρημα. Η ζωή του ίδιου μοιάζει να καθρεφτίζει τη διάλυση ταυτότητας που περιγράφει στο «Εγώ;». Σε μια εποχή όπου ο πόλεμος και τα τραύματά του εξακολουθούν να στοιχειώνουν τον κόσμο, η κραυγή του ήρωα του Φλαμ είναι ακόμα επίκαιρη και ανατριχιαστική. Ενα βιβλίο που, όπως και ο ήρωάς του, επιστρέφει από τη λήθη για να μας στοιχειώσει.