Ποίηση, ένα σύμπαν λέξεων

Στο βιβλίο του Die Macht der Kunst (Η δύναμη της τέχνης, 2021) ο Γερμανός φιλόσοφος Markus Gabriel υποστηρίζει πως τα έργα τέχνης διαφέρουν, ως κατηγορία, από τα επιστημονικά ή τα υπόλοιπα αντικείμενα, επειδή μετέχουν στην αντιληπτική σχέση με τέτοιο τρόπο, ώστε πρώτιστα αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους. Χάρη στο προηγούμενο γεγονός, καθίσταται δυνατή η αισθητική εμπειρία, η πρόσληψη ενός ποιήματος, για παράδειγμα: Προσλαμβάνουμε το ποίημα, γιατί αυτό προσλαμβάνει κατ’ αρχάς τον εαυτό του. Ετσι όμως, εξυπακούεται ότι η αντιληπτική σχέση συνιστά μέρος της πραγματικότητας. Δεν συντελείται μέσα στο κεφάλι μας, αφού αποτελεί μια διάσταση του ίδιου του ποιήματος. Η τέχνη προϋποθέτει, λοιπόν, μια αντικειμενικοποιημένη υποκειμενικότητα. Εναν στοχασμό ο οποίος προέρχεται από τον αναστοχασμό εντός των ίδιων των έργων. Στην υποκειμενικότητα –με τη σημασία ενός θεατή ο οποίος προσλαμβάνει από έξω το έργο– δεν παραχωρείται καμιά θέση. Και το πιο σημαντικό είναι ότι, αφού η επαφή με την τέχνη συνιστά μια δική της διάσταση, προκύπτει η ριζική της αυτονομία. Συνεπώς, η ερμηνεία δεν ισοδυναμεί ούτε με πράξη ελευθερίας, από μέρους μας, ούτε αυτονομίας. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι, μέσω της επαφής μας με τη ριζικά αυτόνομη τέχνη, ενεργοποιείται και η δική μας αυτονομία.

Η προσέγγιση του Markus Gabriel αποδεικνύεται βαθιά επηρεασμένη από τη γερμανική θεωρητική παράδοση, την ερμηνεία της εμμένειας του έργου. Και φωτίζει κάτι το οποίο αντιμετωπίζουμε και εμείς ως βάσιμο, τουλάχιστον για την καλή ποίηση: ότι η τελευταία ενέχει τον τρόπο ή τους τρόπους με τους οποίους θα την πλησιάσουμε. Μας ανοίγεται, επειδή περιλαμβάνει συγκεκριμένα περάσματα. Μας κάνει να τη στοχαζόμαστε, καθώς εγγράφει στο σώμα της τον αναστοχασμό. Δρομολογεί η ίδια την πρόσληψή της, όχι γιατί μένει απλή και μονοσήμαντη, αλλά γιατί έχει προβλέψει το πώς θα γίνει αντικείμενο πρόσληψης, ανεξαρτήτως του πόσο πολυσημική και περίπλοκη μπορεί να καταστεί. Και μας ανταμείβει, στο τέλος, προσφέροντάς μας την αυτονομία και την ελευθερία που τη διέπουν. Χάρη στην καλή ποίηση, αλλάζουμε. Από την άλλη, για να κάνεις κακή ποίηση υπάρχουν πολλοί τρόποι. Μπορείς να επαφίεσαι στην άγνοια και, συνακόλουθα, στη σχολική αντίληψη για την ποίηση –που είναι και η αντίληψη των περισσότερων– ή και να νομίζεις, μέσα στην αδαημοσύνη σου πάλι, πως δημιουργείς ό,τι πιο ρηξικέλευθο και πρωτότυπο. Μπορεί, αντίθετα, να είσαι πολύ διαβασμένος αλλά προσκολλημένος σε μια ποιητική του παρελθόντος. Μπορεί, επιπλέον, να χαθείς μέσα στο νέφος του λεξικεντρισμού. Ή μπορεί να παρασυρθείς από τα κοινωνικά και πολιτικά ρεύματα της εποχής, είτε από γνήσιο ενδιαφέρον είτε από την ιδιοτελή επίγνωση ότι έτσι θα σε προσέξουν. Στη δεύτερη περίπτωση καταλέγονται και όσοι υιοθετούν μια επαναστατική πόζα και μια επιθετική, ακόμη και αθυρόστομη, δήθεν εξεγερσιακή φρασεολογία. Μπορεί, εξάλλου, να ταυτίζεις το ποίημα με ένα απλό πολιτιστικό προϊόν. Ή, παρεξηγώντας τη μεταμοντέρνα συνθήκη, να εξομοιώνεις την ποίηση με τη μη τέχνη. Μπορεί, περαιτέρω, να πειραματίζεσαι με τoν λόγο ο οποίος διαμορφώνεται από τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας, δίχως όμως να έχεις καταφέρει να του δώσεις μια ορισμένη μορφή. Και μπορείς, τέλος, να αρκείσαι στην ποιητική κοινή. Ενα ουσιαστικά συστημικό discours, το οποίο εγγυάται την επιτυχία, στο πλαίσιο της καλλιτεχνικής συντεχνίας σου.

Με αφορμή τη νέα έκδοση «Τα ποιήματα του 2023», ανατρέχουμε στις τρεις φωνές της ποίησης, όπως τις εντόπισε ο Τ.Σ. Ελιοτ και είναι: η πρώτη, η φωνή του ποιητή που μιλάει στον εαυτό του ή σε κανέναν, η δεύτερη φωνή του (ποιητή) που απευθύνεται σε ένα κοινό, μικρό ή μεγάλο, και η τρίτη φωνή που αποπειράται να αποδώσει έναν δραματικό χαρακτήρα.

Στα «Ποιήματα του 2023» γίνονται αντιληπτές και οι τρεις αυτές φωνές. Υπάρχουν ποιήματα σε πρώτο ή τρίτο πρόσωπο, πιο συγκεκριμένα ή πιο αφαιρετικά, ποιήματα που ανοίγουν έναν διάλογο με το είναι ή/και κλείνουν την αταξία της πραγματικότητας μέσα τους, ώστε να την αποκρυπτογραφήσουν σε κώδικες ειρωνείας, περισυλλογής, ετοιμότητας -γλωσσικής και ονειρικής- απέναντι στα εξωτερικά φαινόμενα.

Η ποίηση είναι μια διαδικασία που μας επιτρέπει να είμαστε και να νιώθουμε ολόκληροι ποιώντας ένα σύμπαν λέξεων ενώ ακόμη δεν το γνωρίζουμε πλήρως. Γινόμαστε ιχνηλάτες και κατάσκοποι του πραγματικού μαζί, για να διαφοροποιηθούμε ενάντια στο μαζικό και το ευρέως κοινό, το οποίο τελικά δεν συγκινεί και πέφτει στην τρύπα του κενού.

Πιο ειδικά, με άλλοτε εκτενέστερη και άλλοτε πιο κοφτή την ανάπτυξη της ιδέας τους, οι ποιητές -και ποιήτριες, εννοείται- που φιλοξενούνται στην παρούσα έκδοση εκφράζουν το μεγάλο συναίσθημα για το σήμερα και το αύριο. Μεγάλο συναίσθημα είναι το συνολικό αποτέλεσμα των αναζητήσεων και αγωνιών τους, είναι η απόφαση να μπορώ και να κάνω κάτι με τις λέξεις που θα φτάσει και θα αγγίξει τους αναγνώστες.

Πρόκειται για παραλλαγές ευαισθησίας και τόλμης με απώτερο σκοπό, όπως προκύπτει από την έκδοση και όχι απαραίτητα ως πρόθεση του κάθε ποιητή, να δείξουν ότι τη ζωή τη φτιάχνουμε, τουλάχιστον όταν πρόκειται για ποίηση και φασματικό χρόνο.

Ποιητής δεν είναι ο διακοσμητής αλλά το υποκείμενο που αναδύεται σε γλώσσες, και άρα πραγματικότητες. Τις εφευρίσκει με τον τρόπο του συναισθηματικού και αισθητικού κριτηρίου, τις επαναπροσδιορίζει και τις συνδέει σε ένα καλωδιακό σύστημα, πρόγραμμα νόησης που του ταιριάζει σωκρατικά και, για να θυμηθούμε τον Κρατύλο, οι λέξεις και τα ονόματα της Νόησης προέρχονται από το «νοέω, νοώ», ήτοι, από το νέο. Αρα, κατοικώ την ποίηση σημαίνει δημιουργώ στην ποίηση. Η ελπίδα που φέρει η παρούσα έκδοση στα Γράμματα και τις Τέχνες είναι ότι το Νέο υπάρχει και πρέπει να ακουστεί.

*Επιμελητές της έκδοσης

♦ Το κείμενο είναι η εισαγωγή των επιμελητών στην υπό συζήτηση ανθολογία.

Το Σάββατο 22 Μαρτίου στις 12 το μεσημέρι στο βιβλιοπωλείο «επί λέξει» (Ακαδημίας 53) θα γίνει η παρουσίαση του βιβλίου. Μαζί παρουσιάζεται και η συλλογή «Το σκυλί μέσα στο κεφάλι μου» της Ardita Jatru.