Αθερίνες, κακαρέλια και ζαργάνες

Τα παλαιόθεν μεταφρασμένα «Το μεγάλο βιβλίο του σκύλου» (δίτομος πολυ-οδηγός του M.Villemont) και «Ο θαυμαστός κόσμος των ζώων» (δημοφιλέστατη κάποτε, πολύτομη εγκυκλοπαίδεια), το εγκυκλοπαιδικού σχήματος και επιστημονικής αρτιότητας δίτομο «Θάμνοι και δέντρα στην Ελλάδα» (Δράμα, 1998, 2001) του Θ. Ι. Αραμπατζή, τα ταπεινoύ σχήματος και έκτασης «Αγριολούλουδα της Ελλάδας» του Γ. Σφήκα ή το μεταφρασμένο (από τη σειρά «Οδηγοί παρατήρησης») «Δέντρα» του E. Hans και, φυσικά, το καταπληκτικό «Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών» (2010) του Γ. Μανέτα («Τα φυτά δεν είναι λιγότερο περίπλοκα από τα ζώα, είναι απλώς διαφορετικά»), όπως και η ελληνική έκδοση (2007) του Οδηγού Αναγνώρισης «Τα πουλιά της Ελλάδας, της Κύπρου και της Ευρώπης»· από κοινού τα προηγηθέντα συναποτελούν ένα ενδεικτικό/αντιπροσωπευτικό βιβλιογραφικό πλαίσιο επικεντρωμένο στους ζωντανούς οργανισμούς που περιβάλλουν τον άνθρωπο στην καθημερινότητά του. Ωστόσο, μια παρουσία είναι ισχνή: ο κόσμος της θάλασσας. Πιο συγκεκριμένα, η ελληνική εκδοτική παραγωγή, σε ό,τι αφορά μια επιστημονική «ξενάγηση» στη θαλάσσια φυτική-ζωική ποικιλότητα ήταν μέχρι πρόσφατα λειψή, όπως λειψή είναι η μερίδα της θάλασσας και σε ό,τι αφορά την τέχνη του λόγου (όχι, όμως, και του κινηματογράφου).

Εκτός της υποχρεωτικής αναφοράς στο «Moby Dick ή Η φάλαινα»(1850) του H.Melville, η αναδίφηση στην εγχώρια θαλασσινή λογοτεχνική παραγωγή αποδίδει ευρήματα στην τελευταία πενταετία του 20ού αιώνα, όπου, στον παιδικό τομέα, συναντάται, βέβαια, το, δικαίως χαρακτηριζόμενο ως, «φαινόμενο» του «Τριγωνοψαρούλη», η άκρως επιτυχημένη έμπνευση του Βαγγέλη Ηλιόπουλου, που έστρεψε το (αναγνωστικό) ενδιαφέρον των μικρών ηλικιών (και των κηδεμόνων τους) στη θαλάσσια ζωή και στις αντιξοότητες που αντιμετωπίζει εξαιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Μήπως, όμως, υπάρχει κάποιο αγνοημένο λογοτεχνικό προηγούμενο; Ναι· είναι, μάλιστα, τουλάχιστον δύο. Η πρώτη συνάντηση, προχωρώντας προς τα πίσω, γίνεται με το «Νεράιδες του βυθού» (αρχικός τίτλος: «Οι μάγισσες του βυθού», 1967) της Εύας Βλάμη, μια απρόσμενα ρεαλιστική ιστορία, η οποία, πέραν των πλούσιων πραγματολογικών στοιχείων που προσφέρει με ακριβοθώρητη ποιητική μαεστρία, αποτυπώνει τη σκληρή «αλληλοφαγία» των θαλάσσιων οργανισμών ως έχει, χωρίς καν να αποφεύγει τις ανατριχιαστικές λεπτομέρειες. Από την άλλη, η δεύτερη συνάντηση είναι ιδιαιτέρως λυρική και ίσως να αποτελεί με τον τρόπο της ακόμη ένα (μοναδικό) φαινόμενο.

Ο ιατρός-στομαχολόγος Απόστολος Μαμμέλης, γεννημένος στην Προύσα και σπουδασμένος στη Γερμανία και στην Αυστρία, άσκησε το λειτούργημά του στην Κωνσταντινούπολη μέχρι το 1922 και στη συνέχεια στην Αθήνα, παρόλο(!) που από το 1914 είχε αρχίσει σταδιακά να τυφλώνεται. Παράλληλα, υπήρξε βραβευμένος λυρικός ποιητής, γνωστός, πάντως, κυρίως για την παρούσα συλλογή των 44 σονέτων, συνοδευόμενων, επιπλέον, με λεπτομερείς σημειώσεις, στις οποίες ο συγγραφέας παραπέμπει ήδη από τον, αξιοπρόσεκτα πηγαίο, Πρόλογό του και οι οποίες αποδεικνύουν ότι στον μοσχοβόλο «παρθένο βυθό» αυτής «της αψάρευτης Τέχνης» ο ίδιος ο ιατρός-ποιητής είναι ο πρώτος αν όχι ο μόνος που έχει βουτήξει με γνώση/εμπειρία προσωπική και αγάπη μεγάλη.

«Φιδόκορμη, μονάγκαθη, χυτή, μικροματούσα,/ ασπρογαλαζιασήμωτη, πιο σκούρη πα’ στην πλάτη,/ ατλαζωτή, καμαρωτή και μουρωτή, λουσάτη,/ τινάχτρα, σβέλτη, ακούραστη, λαφριά, γοργοδρομούσα» («Η ζαργάνα»). «Απλούμιστη, αργυρή, χαριτωμένη,/ κι απ’ τ’ ασημένιο αχώριστη κοπάδι,/ νερομαχά απ’ τη χαραυγή ώς το βράδυ/ λαφροπλεούσα η Αθερίνα, η γραμμένη» («Η αθερίνα»).

Την 1η στροφή του 1ου σονέτου της συλλογής του Απ. Μαμμέλη επέλεξαν, προς έπαινόν τους, οι Δ. Κουτσογιαννόπουλος (κείμενο-εικονογράφηση) και Ι. Καπάκος (επιστημονική επιμέλεια), προκειμένου να κατευοδώσει την κυκλοφορία του Οδηγού τους για την αναγνώριση όλων των ειδών ιχθύων που ζουν στις ελληνικές θάλασσες. Πρόκληση, δε, αποτελεί η αντιπαραβολή της ποιητικής, πλην ακριβούς περιγραφής του Απ. Μαμμέλη με τις πληροφορίες που δίνει ο «Οδηγός» στα αντίστοιχα λήμματα. Και αν η αθερινούλα πήρε το όνομά της (αρχ. «αθερίζω»=περιφρονώ) από το γεγονός ότι ανέκαθεν εθεωρείτο (ακούς εκεί!) «περιφρονητέο αλίευμα», έχει, όμως, τεράστια οικολογική σημασία, διότι αποτελεί τη βασική τροφή δεκάδων άλλων ειδών, της ζαργάνας συμπεριλαμβανομένης.

Τεκμηριωμένο με: εκτενή Βιβλιογραφία, Ευρετήρια Επιστημονικών και (2.300+) Κοινών Ονομασιών, Λεξικό Επιστημονικών και Αλιευτικών Ορων, εικονογράφηση και ταυτοδοτικές (πέραν της αναλυτικής περιγραφής) πληροφορίες για καθένα από τα (τουλάχιστον 500) λήμματα, το ανά χείρας πόνημα ξεκινά με μια εκτενή Εισαγωγή, χωρισμένη σε δύο μέρη: 1) «Οι ελληνικές θάλασσες. Ωκεανογραφικά στοιχεία» (όπου, μεταξύ άλλων, στοιχεία για τους ανέμους, τα χαρακτηριστικά των κυμάτων, τα ρεύματα, την τοπογραφία του βυθού) 2) «Οι ιχθύες. Γενικά στοιχεία Ιχθυολογίας» (μεταξύ άλλων: κατηγορίες, ταξινόμηση, καταγωγή και εξέλιξη, μορφολογία, φυσιολογία, αναπαραγωγή, ηθολογία –δηλαδή, μελέτη της συμπεριφοράς των ψαριών, όπου και η εκπληκτική πληροφορία ότι πολλά είδη μπορούν να μάθουν από το περιβάλλον τους!–, διατροφή, μεταναστεύσεις, αλιεία). Σε αυτό το δεύτερο μέρος συμπεριλαμβάνεται και η ενότητα «Ιστορία και λαϊκή παράδοση», όπου ανευρίσκονται αξιολογότατες αναφορές σε: α) αρχαία σχετικά συγγράμματα και στην ιδρυτική συμβολή του Αριστοτέλη β) ξακουστούς ψαρότοπους της αρχαιότητας και ιερούς, συνδεδεμένους με τη λατρεία κάποιων θεών και θεαινών ιχθύες γ) είδη των ψαροεδεσμάτων και στο ιχθυεμπόριο της εποχής δ) σχετικές παροιμίες/γνωμικά αλλά και ανθρώπινα χαρακτηριστικά συσχετιζόμενα με συγκεκριμένα είδη ιχθύων. Ξεχωριστή θέση κατέχουν εδώ, αφ’ ενός, η αναγνώριση του συγκεκριμένου είδους ψαριών που απεικονίζεται στην τοιχογραφία του ψαρά («κυνηγοί») από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης (1600 π.Χ.), όπως και στο αττικό ιχθυοπινάκιο («κακαρέλια»), αφ’ ετέρου, η επισήμανση ότι στο Βυζάντιο η αγάπη των Ελλήνων για τα ψάρια οδήγησε στο να εξαιρούνται αρκετές φορές κατά τη διάρκεια των νηστειών, ως πηγή της αναγκαίας ζωικής πρωτεΐνης.

Ενα ειδικό πλαίσιο αυτών των πρώτων σελίδων είναι αφιερωμένο στη μετανάστευση του ευρωπαϊκού χελιού στη Θάλασσα των Σαργασσών προς αναπαραγωγή. Η ταινία του Σύλλα Τζουμέρκα «Το θαύμα της Θάλασσας των Σαργασσών» είναι πιθανότατα γνωστή σε μεγάλο μέρος του και κινηματογραφόφιλου αναγνωστικού κοινού· πόσες και πόσοι, όμως, θυμούνται, από το μυθιστόρημα του Σωτήρη Πατατζή «Μεθυσμένη πολιτεία» τον βιολόγο (και εξ ανάγκης γιατρό) που έψαχνε να βρει «το μυστικό της ζωής των χελιών»;

Εκτύπωση