Η δύναμη που έρχεται από το βαθύ παρελθόν

«Το τραγούδι του δρόμου» είναι ο τίτλος της αυτοβιογραφίας της Γιώτας Βέη, μιας σπουδαίας γυναίκας που έκανε μια σημαντική διαδρομή στο τραγούδι, στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή της Αθήνας για πολλές δεκαετίες. Πρόκειται για χαρισματική προσωπικότητα που βίωσε πολλές αλλαγές, προσωπικές και κοινωνικές.

Το βιβλίο «Το τραγούδι του δρόμου» καλύπτει τη διαδρομή που έκανε από το Πλατύστομο, ένα χωριό της Μακρακώμης Φθιώτιδας, στην Αθήνα της μεταπολεμικής περιόδου. Σ’ αυτή την ιστορική πορεία μετακινείται σ’ έναν δρόμο που έχει ως αφετηρία την πίστη πως το τραγούδι μπορεί να γίνει μέσο διαχείρισης των αισθημάτων. Ο προορισμός του τραγουδιού αυτού είναι το μεγάλο αστικό κέντρο και η συνειδητοποίηση μιας άλλης, όχι πια διαισθητικής, σχέσης με τη μουσική και το τραγούδι.

Σε σχέση με τη ζωή της στον αγροτικό χώρο, αιφνιδιάζει με την αμεσότητα του εξομολογητικού της τόνου. Γράφει. «Τότε όλα τα παιδιά δουλεύαμε από μικρά. Οταν πήγαινα το φαγητό στα κτήματα που καλλιεργούσαν οι γονείς μου, τραγουδούσα δυνατά στον δρόμο, νομίζοντας πως έτσι θα έφευγαν τα φίδια από τα μονοπάτια με τους βάτους. Τότε παρατηρούσα τους ανθρώπους στα αμπέλια να στέκουν και να με ακούν – ίσως να νόμιζαν πως τραγουδούσα για εκείνους, αλλά εγώ το έκανα από φόβο».

Η Βέη σ’ αυτό το απόσπασμα συμπυκνώνει κοινωνικές πρακτικές, προλήψεις, πίστεις στις νεράιδες και στη μαγεία της μουσικής, ώστε να γοητεύσουν τους νεαρούς, με σκοπό να χειραγωγήσουν τη βούλησή τους.

Η μαγεία, στην περίπτωση της αγροτικής κοινότητας, αποκτά γνωρίσματα, στα οποία συνυπάρχουν τόσο η πρακτική ωφέλεια όσο και μαγική σκέψη στην κατανόηση του κόσμου. Μια σχέση αλληλοτροφοδότησης. Το τραγούδι για τη Βέη γίνεται ένα μέσο χειραγώγησης του επικίνδυνου φυσικού περιβάλλοντος. Από τη μια μεριά, τραγουδούσε γιατί φοβόταν. Είχε ακούσει πολλές ιστορίες για νεράιδες, οι οποίες επιβουλεύονται τη ζωή των ανθρώπων, τους οποίους ξελογιάζουν με το τραγούδι. Γνωρίζει τη δύναμη του τραγουδίσματος ως ενός μέσου εξουδετέρωσης της βούλησης των όντων που κατοικοεδρεύουν στον μη κοινωνικοποιημένο χώρο. Από την άλλη μεριά, όσοι την άκουγαν, την αντιμετώπιζαν ως μια πηγή ψυχικής και σωματικής χαλάρωσης, μια άλλου τύπου μαγεία.

Στην Αθήνα στη δεκαετία του 1970 κι αργότερα που τραγουδάει επαγγελματικά, η αυτοβιογράφος βιώνει τη μαγεία του τραγουδιού με άλλους όρους. Τόσο ως φοβική διεργασία ψυχοσυναισθηματικής ανασφάλειας όσο και ως αίσθηση αποδοχής σε ευρύτερες ομάδες, μέσω της δυνατότητας να γοητεύει με τη μαγική δύναμη της φωνής της. Και στις δύο εκδοχές διασώζονται ψήγματα της μαγικής σκέψης του παρελθόντος, τα οποία έχει ενσωματώσει στον τρόπο διαχείρισης της σχέσης με το τραγούδι, καθώς και της ίδιας της ζωής.

«Αφησα πολλές ευκαιρίες να περάσουν, ενώ τόσο πολύ ποθούσα να τραγουδήσω και ίσως τίποτα να μην έβαζα πάνω από το τραγούδι. Ολες οι ευκαιρίες τύχαιναν όταν πήγαινα να βάλω μια τάξη στη ζωή μου και δεν ήμουν έτοιμη να παρεκκλίνω από τη γραμμή».

Αυτή η διαπίστωση διατρέχει σχεδόν το μισό βιβλίο, στην περίοδο που ανιστορεί τον βίο στην Αθήνα, με την εγγραφή στο Γυμνάσιο, τα μαθήματα από τον Νότη Μαυρουδή, τη γνωριμία με τον Τσιτσάνη, τον Δερβενιώτη και τις παροτρύνσεις τους να ανεβεί στο πάλκο.

«Εγώ ανένδοτη, δεν ήθελα να πάω σε κέντρο. Σκεφτόμουν και τη μάνα μου, που μου ’λεγε κάθε τόσο “Κοίτα μη γίνεις τραγουδίστρια και μας κάνεις ρεζίλι”». Αυτό είναι το σχόλιο της Βέη, στην προσπάθειά της να αναφερθεί στον πολιτισμικό κώδικά της για την οργάνωση της ζωής.

Είναι η φωνή της μάνας ως μέσο ελέγχου προσωπικής ισορροπίας. Η προειδοποίηση «Κοίτα μη γίνεις τραγουδίστρια» ανασύρει από το παρελθόν τις ιστορίες για τις νεράιδες και τον λάγνο ερωτισμό τους, ο οποίος στο μεγάλο αστικό κέντρο εκπροσωπείται από το πάλκο και τα μεγάλα μαγαζιά. «Θα σε γράψουν οι εφημερίδες, θα παίρνεις πολλά λεφτά, όλοι θα πέφτουν στα πόδια σου», η Πόλυ Πάνου πιστεύει στη φωνή της και τη δελεάζει με τη μια αναγνώριση που θα την κάνουν φίρμα. Παρ’ όλα αυτά, διστάζει. «Μην επιμένεις! Εμένα δεν με ενδιαφέρουν τα μεγάλα κέντρα».

Ο παραπάνω διάλογος διατηρεί ίχνη του παλιού της φόβου, εξαιτίας του οποίου τραγουδούσε για να διώξει τα φίδια στα πλαϊνά των αγροτικών δρόμων. Διαμορφώνεται η αίσθηση πως αυτή η αντίληψη διοχετεύεται και στην άρνησή της να τραγουδήσει στο πάλκο των μεγάλων κέντρων. Συνεχίζει να κυριεύεται από τον παλιό φόβο για κάποια άλλα «φίδια», μέσα και έξω της. Διατηρείται ακόμη αμετάβλητη η παλιά δύναμη να γοητεύει όσους και όσες την ακούνε (Μελίνα Μερκούρη, Τσιτσάνης, Δημήτρης Ταλαγάνης).

Η αυτοβιογραφία της Βέη έχει πολλές ενδιαφέρουσες διαστάσεις, οι οποίες βοηθούν τον/την αναγνώστη/στρια να κατανοήσει την προσωπικότητά της αλλά και εκείνο το πλαίσιο που επηρέασε τις επιλογές της. Πρόκειται για ανιστόρηση της παιδικής και εφηβικής ηλικίας της. Για τον λόγο αυτό επιστρέφει συχνά στη δεκαετία του 1940 και στις αρχές της επόμενης δεκαετίας. Είναι όλα εκείνα που συγκρότησαν τον πολιτισμικό της κανόνα αλλά και τον άρρηκτο σύνδεσμό της με το δημοτικό τραγούδι, το οποίο υπηρέτησε με δημιουργικό τρόπο. Και ως θηλυκός Οδυσσέας επιστρέφει στον τόπο της παιδικής ηλικίας για να ιστορήσει όσα σόδιασε στη μνήμη. «Κι εγώ εδώ, σε τούτη την αρχή μου γυρίζω. Το τραγούδι της ζωής μου να αφηγηθώ, να γράψω, να τραγουδήσω, σαν μια μπαλάντα χωρίς τέλος, αφημένη στις νότες του χρόνου, με όλα τα μελίσματα και τα χρώματα που μου χάρισε η ζωή μέσα από πορείες και ταξίδια».

Η αυτοβιογραφία της γίνεται και μια μορφή ιστορικής και πολιτισμικής (ανθρωπο)γεωγραφίας, στην οποία συμφύρονται ο Μύθος και η Ιστορία: η αναζήτηση ενός μυθολογικού παρελθόντος (Αχιλλέας- Φθία) αλλά και οι πληγές του Εμφυλίου που επιβάλλουν όρους στην οικογενειακή οργάνωση («Σήκω, τον πατέρα σου τον πήραν οι αντάρτες, τι θα κάνω τώρα με δύο παιδιά;»). Αυτή η σύμφυρση εμφανίζεται είτε ως ύφανση νέων φοβικών παραδόσεων για κάθοδο φαντασμάτων στο χωριό, ώστε να αποκρυφτεί η ιστορική παραδοχή για τους αντάρτες του Αρη Βελουχιώτη που κατέβαιναν στο χωριό, είτε ως δώρο του πατέρα που εντόπισε έναν αμφορέα στο χωράφι, που δεν πρόλαβε να φλογίσει τα οικογενειακά όνειρα. Παρέμεινε όμως η βεβαιότητα στη σκέψη της για μια χοϊκή επικοινωνία με το παρελθόν του τόπου της.

Η Βέη είναι γέννημα της Ιστορίας που γαλβάνισε τον χαρακτήρα της. Η στράτευση του πατέρα στην Αριστερά τον οδήγησε να προετοιμάσει τα παιδιά του ότι όφειλαν να φροντίσουν οι ίδιοι για τη ζωή τους. «Είχε αναγάγει τη δουλειά σε αρετή και μας έμαθε να στηρίζουμε οι ίδιοι τον εαυτό μας, γιατί μόνο η καταπολέμηση της τεμπελιάς μάς κάνει νικητές στη ζωή».

Μέσα στον Εμφύλιο και τη βίωση της ήττας η Βέη μαθαίνει να οργανώνει τη ζωή της. Η περιοχή της Μακρακώμης γίνεται το επίκεντρο εμφυλιοπολεμικών συγκρούσεων αλλά και οικογενειακού εκτοπισμού. Η κατάσταση βιώνεται ως τραύμα και επιφυλακτικότητα μπροστά σε καινούργιες προοπτικές που θα μπορούσαν να ανατρέψουν τις δικές της βεβαιότητες. «Ημουν 5-6 χρόνων, θυμάμαι πως έφεραν μια μέρα ένα κάρο γεμάτο πτώματα ανταρτών και, σαν μισοάδεια τσουβάλια, τους έριχναν στο έδαφος στην πλατεία της Μακρακώμης τον ένα πάνω στον άλλο. Τα μεγάλα παιδιά, με ένα χοντρό ξύλο, προσπαθούσαν να τους γυρίσουν για να δουν τα πρόσωπά τους κι εγώ σκεφτόμουν με αγωνία και θλίψη μήπως ένας απ’ αυτούς ήταν και ο μπαμπάς».

Η αυτοβιογραφία της Βέη είναι ένα κείμενο πολύ ενδιαφέρον. Δεν περιορίζεται σε μια στεγνή αφήγηση. Προσφέρει αρκετές βιωματικές πληροφορίες για την τοπική αλλά και την Εθνική Ιστορία, για τις πληγές αλλά και τα όνειρα. Είναι η ιστορία της εμφυλιακής και μεταπολεμικής περιόδου. Μέσα από την αφήγησή της γίνεται περιήγηση στις περιπέτειες της χώρας αλλά και στις ελπίδες. Κι αυτό είναι το μεγάλο προσόν του βιβλίου. Μια χαρισματική γυναίκα κληροδοτεί την αυτοβιογραφία της στο μέλλον.