Το ανίδωτο δεν είναι ανύπαρκτο

Είναι εφικτή άραγε η συγγραφή μιας βιογραφίας ή ακόμα περισσότερο μιας ανατομίας του Θεού; Και τι ακριβώς θα σήμαινε κάτι τέτοιο; Κατά καιρούς έχουν γραφτεί εξαιρετικά ενδιαφέροντα βιβλία για την ιστορία του Θεού, όπως της Κάρεν Αρμστρονγκ (1993) και του Ρεζίς Ντεμπρέ (2001), τα οποία όμως μελετούσαν κυρίως την ανάπτυξη της ιδέας περί θεού στον μονοθεϊσμό. Αυτό όμως που έρχεται να προσφέρει η Φραντσέσκα Σταυρακοπούλου, καθηγήτρια της Βίβλου και της Αρχαίας Θρησκείας στο Πανεπιστήμιο του Εξετερ, με το βιβλίο της Θεός: Μια ανατομία είναι κάτι παραπάνω, κάτι που μπορεί να χαρακτηριστεί καινοφανές και εκπληκτικό.

Η συγγραφέας λαμβάνει ως αφετηρία της μια ξεκάθαρη επιστημονικά αναγνωρισμένη, αλλά συχνά μη ρηθείσα πραγματικότητα –ιδίως στον ελληνικό ακαδημαϊκό χώρο– ότι δηλαδή η Βίβλος δεν αποτελεί ένα θεόπνευστο βιβλίο, αλλά βασίζεται σε παλαιότερες μυθολογίες χωρίς κανένα κείμενο να έχει διασωθεί στην «πρωτότυπη» μορφή του και συν τοις άλλοις όλα τα κείμενα έχουν υποστεί δημιουργικές και επαναλαμβανόμενες αναθεωρήσεις που αντανακλούσαν τα μεταβαλλόμενα ιδεολογικά συμφέροντα των συντακτών τους, οι οποίοι τα έβλεπαν σαν ιερά γραπτά (σελ. 10-11). Πάνω σε αυτή την παραδεδεγμένη επιστημονική διαπίστωση οικοδομεί με δεξιοτεχνική συγγραφική τεχνική μια αφήγηση-ανατομία του σώματος του Θεού, όπως ελάχιστοι θα μπορούσαν ενδεχομένως να φανταστούν. Οπως σημειώνει η ίδια στον πρόλογό της, το βιβλίο αυτό λέει την ιστορία του πραγματικού Θεού της Βίβλου, σε όλες τις ένσαρκες, μη λογοκριμένες, σκανδαλώδεις μορφές του. Αφαιρώντας το θεολογικό επίχρισμα αιώνων ιουδαϊκής και χριστιανικής ευσέβειας απαλλάσσει τον βιβλικό Θεό από τα κειμενικά και δογματικά δεσμά του και φέρνει στο φως μια θεότητα η οποία δεν μοιάζει καθόλου με τον Θεό τον οποίο λατρεύουν οι Εβραίοι και οι χριστιανοί σήμερα. Επιπλέον, ο Θεός που φανερώνεται σε αυτό το βιβλίο είναι η θεότητα την οποία έβλεπαν οι αρχαίοι πιστοί της, δηλαδή ένας υπερμεγέθης, μυώδης, όμορφος θεός –πάντα αρσενικός–, με υπεράνθρωπες δυνάμεις, γήινα πάθη και μια ροπή προς το φανταστικό και το τερατώδες (σελ. 3-4).

Η συγγραφέας αξιοποιώντας πληθώρα πηγών εβραϊκών, χριστιανικών και άλλων, και την εμπειρία της από το αρχαιολογικό πεδίο, καθώς δεν πρόκειται για μια ακαδημαϊκό του καναπέ, υφαίνει μια ανατομική αφήγηση του θεϊκού σώματος με σαφήνεια, δομή και τεκμηριωμένα επιχειρήματα. Της εισαγωγής, που διερευνά αυτή τη δυνατότητα ανατομίας του Θεού, έπονται 21 κεφάλαια τα οποία εξετάζουν με λεπτομέρεια κάθε πιθανή και απίθανη σωματική εκδοχή του Θεού, προτού καταλήξουν οι πιστοί του να τον θεωρούν μια αόρατη και ασώματη ιδέα. Το κάθε κεφάλαιο διερευνά –μέσω των πηγών πάντα– κάθε πτυχή του θεϊκού σώματος: πόδια, γάμπες, (ανδρικά) γεννητικά όργανα, πλάτη, εντόσθια, χέρια, κεφάλι, πρόσωπο, μύτη και ό,τι συνεπάγεται από αυτά (π.χ. άγγιγμα, σεξουαλικότητα, οργή, βία). Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η συζήτηση για την Ασερά, θεά-σύζυγο του Γιαχβέ, και τη σταδιακή εξαφάνισή της (σελ. 140-145). Το τελευταίο κεφάλαιο προβαίνει στη νεκροψία του θείου σώματος, όχι όμως του ασώματου, υπερβατικού και αόρατου χριστιανικά κατασκευασμένου Θεού, αλλά του Θεού της περιοχής του αρχαίου Λεβάντε. Αυτός ο Θεός έκανε τη γη να τρέμει, η φωνή του βροντούσε στα ουράνια και η ομορφιά του θάμπωνε τους πιστούς του. Επλαθε θεόμορφους ανθρώπους από πηλό και φυσούσε ζωή στα ρουθούνια τους, έκλαιγε, μιλούσε, κοιμόταν, κατσούφιαζε, αισθανόταν, πολεμούσε, αγαπούσε, αποτύγχανε και θριάμβευε. Με λίγα λόγια, ήταν ένα θεός που έμοιαζε περισσότερο με το καλύτερο και το χειρότερο που έχουμε μέσα μας, ένας θεός φτιαγμένος κατ’ εικόνα μας (σελ. 398).

Η συγγραφέας καταφέρνει να μεταφέρει στον αναγνώστη μια όψη του Θεού αυτού που παρέμεινε απαράλλακτη και αυτή ήταν η σωματικότητά του, υποστηρίζοντας ότι ακριβώς επειδή είχε σώμα άντεξε ως ισχυρός κοινωνικός παράγοντας στις ζωές των πιστών του κατά τους αιώνες που χρειάστηκαν για τη διαμόρφωση της Βίβλου. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι έχοντας γνώση της εβραϊκής γλώσσας η συγγραφέας αναδεικνύει τις διαστρεβλώσεις που υπέστη το βιβλικό κείμενο και από τη μετάφραση των Εβδομήκοντα. Μέσω της εξερεύνησης του σώματος αυτής της αρχαίας θεότητας εισέρχεται κανείς στον κόσμο των πιστών της και προσεγγίζει το πώς τη φαντάστηκαν, μπορούμε δηλαδή κατ’ αυτόν τον τρόπο να συναντήσουμε τον πραγματικό Θεό της Βίβλου (σελ. 24).

Πρόκειται για ένα βιβλίο το οποίο μια μερίδα ανθρώπων θα μπορούσε να θεωρήσει βέβηλο και βλάσφημο, πρόκειται όμως για ένα βιβλίο-τομή στη βιβλιογραφία, ιδίως την ελληνική, και αξίζουν συγχαρητήρια στις εκδόσεις Αλεξάνδρεια που ανέλαβαν την εξαιρετικά φροντισμένη και άψογα μεταφρασμένη έκδοσή του. Εκτός από την αναμφισβήτητη επιστημονικά τεκμηριωμένη, αλλά και αφηγηματικά ελκυστική γραφή της συγγραφέως, το βιβλίο εμπλουτίζεται και με έναν μεγάλο αριθμό φωτογραφιών αρχαιολογικών και άλλων τεκμηρίων που ενισχύουν την επιχειρηματολογία που αναπτύσσεται. Σε κάθε περίπτωση, ολοκληρώνοντας την ανάγνωσή του επιβεβαιώνεται η ρήση της συγγραφέως ότι ανίδωτο σώμα δεν σημαίνει ανύπαρκτο σώμα (σελ. 16), όπως μάλλον κακώς μας δίδαξαν αιώνες χριστιανικής διδασκαλίας.

Το βιβλίο, παρά τον αναμενόμενο για ένα θέμα αυτού του εύρους όγκο του, διαβάζεται άνετα και με μεγάλο ενδιαφέρον και γι’ αυτό σε καμία περίπτωση δεν αφορά μόνο ειδικούς ακαδημαϊκούς και ερευνητές. Θεωρώ ότι είναι γραμμένο για να προσεγγίσει και ένα ευρύτερο κοινό που επιθυμεί να διαβάσει πέρα από ιδεολογικές και θρησκευτικές παρωπίδες και να γνωρίσει την ιστορία και δη τη σωματική του Θεού που πιστεύει ή που δεν πιστεύει.

*Δρ Κοινωνιολογίας της θρησκείας, ερευνητής, Τμήμα Κοινωνιολογίας ΕΚΠΑ