«Με τη γραφή, η γλώσσα γίνεται χειρονομία»

Ηγετικές μορφές οι Αγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος, έδρασαν τον 9ο αιώνα και το οικουμενικό έργο τους άλλαξε τον ρου της Ιστορίας διαμορφώνοντας τις συνθήκες για την Ευρώπη που γνωρίζουμε σήμερα. Υπήρξαν σημαντικές εκκλησιαστικές προσωπικότητες με μεγάλη επιρροή στο Βυζάντιο και στον κόσμο των Σλάβων, ανακηρύχθηκαν Αγιοι της Χριστιανοσύνης και Προστάτες της Ευρώπης. Τη συναρπαστική ιστορία τους, και εν πολλοίς άγνωστη στο σύγχρονο ευρύ κοινό, αφηγείται το νέο δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ «Κύριλλος και Μεθόδιος - Οι φωτιστές των Σλάβων» της Μαρίας Χατζημιχάλη-Παπαλιού, που κάνει παγκόσμια πρεμιέρα αύριο στη γενέθλια πόλη τους, στο πλαίσιο του 27oυ Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (Κυριακή 9/3, στις 18.00, Αίθουσα Παύλος Ζάννας).

Τα δύο αδέλφια από τη Θεσσαλονίκη ήταν θεολόγοι, φιλόσοφοι, ιεραπόστολοι και είχαν διδαχθεί τον Ομηρο, γεωμετρία, διαλεκτική, φιλοσοφία, ρητορική, αριθμητική, αστρονομία, μουσική. Εκτός από την ελληνική, η οποία ήταν η μητρική τους γλώσσα, μιλούσαν, ιδιαίτερα ο Κύριλλος, τη σλαβική, την εβραϊκή, τη συριακή και την αραβική. Η γνώση όλων αυτών των γλωσσών τούς διευκόλυνε στην εφεύρεση ενός νέου αλφαβήτου και τη δημιουργία της σλαβικής γραφής που έδωσε τη δυνατότητα στους Σλάβους να αναδείξουν την ταυτότητά τους και να διατηρήσουν την ιστορική μνήμη τους. Το γεγονός θεωρείται από τα σημαντικότερα για την Εκκλησία και την πολιτική Ιστορία και έδρασε καταλυτικά στον πολιτισμό της σλαβικής ομοεθνίας από την Τσεχία και τη Σλοβακία μέχρι τη Βουλγαρία, τη Σερβία, την Πολωνία, την Ουκρανία, τη Ρωσία και τις άλλες σλαβικές χώρες.

«Βρισκόμαστε στον 9ο αιώνα, πριν από το Σχίσμα. Η γλώσσα των σλαβικών λαών, που ήταν ακόμα παγανιστές, ήταν μόνο προφορική. Οι Φράγκοι ιεραπόστολοι, πρόγονοι των Γερμανών, προσπαθούσαν να τους προσηλυτίσουν με τη βία, καθώς η επίσημη γλώσσα της θείας λειτουργίας ήταν τα λατινικά, που ο λαός όμως δεν τα γνώριζε. Οι δύο αδελφοί αποφάσισαν να κηρύξουν το Ευαγγέλιο στη σλαβική γλώσσα και να δώσουν σ’ αυτήν γραπτή μορφή, γεγονός που θα επέτρεπε σ’ αυτούς τους λαούς να εκφραστούν» λέει στις «Νησίδες» η σκηνοθέτρια και παραγωγός και εξηγεί. «Την εξέλιξη αυτή προσπάθησαν να εμποδίσουν οι Φράγκοι, γιατί ήθελαν να κρατούν τον λαό υπό την εξουσία τους. Αυτός ήταν ο λόγος που οι δυο αδελφοί και οι μαθητές τους, ανάμεσά τους ο Γοράζδος, ο πρωταγωνιστής της ταινίας μου, υπέστησαν κάθε λογής διώξεις. Οι σλαβικοί λαοί είπαν ένα μεγάλο “όχι” στην εξουσία και προχώρησαν μαζί στη ζωή. Με οδηγό τα ιερά βιβλία και τη γραφή.

Με τη γραφή, η γλώσσα γίνεται χειρονομία. Επιτρέπει την απόσταση, ενώ μπορεί να αγγίξει τον άλλον, ξεπερνώντας τα όρια του χρόνου και του χώρου. Η πίστη είναι απόρροια της βαθιάς επιθυμίας τους να διεκδικήσουν αυτό που λείπει. Οπως είπε ο Πυθαγόρας, ο άνθρωπος είναι θνητός με τους φόβους και αθάνατος με τις επιθυμίες».

Το ντοκιμαντέρ είναι ένας ύμνος στην αγάπη των οραματιστών για έναν καλύτερο κόσμο και στη δύναμη του γραπτού λόγου να διαμορφώνει συνειδήσεις, να εκπαιδεύει, να συμβάλλει στην ανεξαρτησία των λαών. Η Μαρία Χατζημιχάλη-Παπαλιού υπηρετεί με συνέπεια πολλά χρόνια τον χώρο του ντοκιμαντέρ ως παραγωγός και σκηνοθέτις. Το ντοκιμαντέρ της «Ο αγώνας των τυφλών» (1976) θεωρείται από τις σημαντικότερες ταινίες για τα δικαιώματα των ανθρώπων με αναπηρία. Απέσπασε διακρίσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, όπως σχεδόν όλες οι μετέπειτα δουλειές της («Λιλή Ιακωβίδου» 1985, «Ομηρικός Υμνος» 1998-2000, «Περικλής Ξανθίππου Αθηναίος 495-429 π.Χ.» 2004, «Φιλάνθρωπος Ειρήνη» 2006 κ.ά.). Κι όλα αυτά μαζί με τον άνδρα της Γιώργο Παπαλιό, ο οποίος ήταν παραγωγός ταινιών Ελλήνων σκηνοθετών που δημιούργησαν τον Νέο Ελληνικό Κινηματογράφο. Ανάμεσά τους: «Μέρες του ’36» (1972) και «Ο Θίασος» (1974) του Θόδωρου Αγγελόπουλου, «Τα χρώματα της Ιριδος» (1974) του Νίκου Παναγιωτόπουλου, «Το Κιέριον» (1974) του Δήμου Θέου, «Το Μοντέλο» (1974) του Κώστα Σφήκα κ.ά.

Οπως μας λέει, αφετηρία της για τη νέα ταινία ήταν «οι συζητήσεις με τον θεολόγο και σλαβολόγο συνεργάτη και φίλο μου Γιώργο Τσούπρα γι’ αυτές τις μεγάλες μορφές της χριστιανικής ιστορίας. Καθώς βάθαινε η συζήτηση, μου δημιουργήθηκε η επιθυμία να κάνω μια ταινία για τους δύο Θεσσαλονικείς που η ζωή και το έργο τους είναι γνωστά όσο και άγνωστα σ’ εμάς, δεδομένου ότι η δράση τους αφορά όχι μόνο τον ελλαδικό χώρο αλλά και τα Βαλκάνια και την κεντρική Ευρώπη. Στη διάρκεια της πανδημίας ο Γιώργος έκανε την έρευνα και έγραψε το κείμενο, επίσης με έφερε σε επαφή με επιστήμονες σλαβολόγους. Δεν έμελλε όμως να ζήσει για πολύ. Εφυγε νικημένος από τον καρκίνο κι εγώ προχώρησα χωρίς την παρουσία του. Το ελάχιστο που θα μπορούσα να κάνω ήταν να του αφιερώσω την ταινία, μαζί και στον Βαγγέλη Κουλίνο, διευθυντή φωτογραφίας και όχι μόνο, με τον οποίο είχαμε κάνει μαζί πολλά δύσκολα ταξίδια τα τελευταία 15 χρόνια. Εφυγε κι ο Βαγγέλης προτού να ολοκληρωθεί η ταινία».

● Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετωπίσατε στην κινηματογραφική αφήγηση καθώς το ντοκιμαντέρ γυρίζει τον χρόνο στον 9ο αιώνα;

Ανοιξα έναν διάλογο με καινούργιες τεχνικές: Κινηματογράφησα τα μνημεία που έχουν διατηρηθεί, όπως την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης ή τον Αγιο Πέτρο της Ρώμης, αποκαθιστώντας στοιχεία που σήμερα έχουν χαθεί, αλλά που δεν θα μπορούσε να λείπουν όταν τον 9ο αιώνα τα επισκέπτεται ο Γοράζδος, ο ακριβός μαθητής των δύο αδελφών, που μας έχει αφήσει τη βιογραφία τους. Ο κάθε χώρος έχει τις δικές του ανάγκες, έτσι αγκάλιασα τις σύγχρονες τεχνικές για να γυρίσω τον χρόνο πίσω.

● Μετά το ντοκιμαντέρ σας «Φιλοθέη, η Αγία των Αθηνών» (2019) ασχολείστε και πάλι με δύο προσωπικότητες και εν τέλει Αγίους της χριστιανοσύνης. Αντίστοιχες δουλειές βλέπουμε σπάνια. Ποια είναι η πρόθεσή σας;

Πιστεύω βαθιά στη δύναμη που έχουν οι μεγάλες προσωπικότητες να επηρεάσουν τη ζωή των λαών, οι οποίοι τελικά, όσα πισωγυρίσματα κι αν έχει η Ιστορία, προχωρούν μπροστά και εκφράζουν την αλήθεια τους. Η ιστορική μνήμη είναι τελικά η αγάπη για τη ζωή. Οσο κι αν τα θέματα που με απασχολούν είναι «δύσκολα», υπάρχει πάντα ανάγκη να φτάνουν στο κοινό μέσα από την τέχνη που υπηρετώ.

● Τι κρατάτε πιο έντονα από το ταξίδι της έρευνας και των γυρισμάτων;

Τρία χρόνια δουλέψαμε για την ταινία και τα γυρίσματα εξαπλώθηκαν σε Καστοριά, Πρέσπες, Αγ. Αχίλλειο, Κωνσταντινούπολη, Ρώμη, Βενετία, Αχρίδα, Τσεχία, Ρωσία, Σλοβενία, Σερβία και αλλού. Οι δυσκολίες ήταν πολλές, αλλά το ταξίδι μάς αντάμειψε πολλαπλά. Βρεθήκαμε σε δρόμους που τους είχαμε περπατήσει και παλιότερα, όμως τώρα τους είδαμε με διαφορετικό μάτι, μέσα από τη συναρπαστική ιστορία του εκχριστιανισμού των Σλάβων, που άλλαξε την εικόνα της Ευρώπης. Η γλώσσα των Σλάβων ήταν προφορική, κι αυτό εμπόδιζε την ανάπτυξή τους. Τα δυο αδέρφια από τη Θεσσαλονίκη, μαζί με τους μαθητές τους, ανέλαβαν το τιτάνιο έργο να τους εκχριστιανίσουν με όχημα τη γραφή. Γι’ αυτό το κομμάτι της ευρωπαϊκής ιστορίας μας μιλάει η ταινία «Οι φωτιστές των Σλάβων», με τη γλώσσα του δραματοποιημένου ντοκιμαντέρ, που μπορεί να είναι περιθωριοποιημένο στις μέρες μας, αλλά σαν είδος είναι αναντικατάστατο. Το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης είναι πολύ σημαντικό για την πόλη, για τη χώρα μας και για τον κινηματογράφο. Είναι ένας χώρος διαλόγου, ελευθερίας και πολιτισμού. Και πιστεύω πως η ταινία μου έχει τη θέση της σ’ αυτόν τον διάλογο.