Να γίνει κατανοητή η λειτουργία της ψυχιατρικής

Το τέταρτο, κατά σειρά, βιβλίο του ψυχιάτρου Θόδωρου Μεγαλοοικονόμου κυκλοφόρησε στα μέσα του Δεκέμβρη του 2024 από τις Εκδόσεις των Συναδέλφων, περιλαμβάνει 8σέλιδο φωτογραφικό ένθετο και τιτλοφορείται «Ποια ψυχική υγεία και ποια ψυχιατρική, σε ποια κοινωνία». Συνεπής κι αυτή τη φορά στην ιδεολογική γραμμή που ακολουθεί, τονίζει, όπως διαβάζουμε άλλωστε και στο οπισθόφυλλο της έκδοσης, την καθοριστική συμβολή των κοινωνικών αιτιών στην ανάδυση των προβλημάτων που σχετίζονται με την ψυχική υγεία:

«Οσο περισσότερο το κυρίαρχο κοινωνικό σύστημα βυθίζεται παντού, σε πλανητική κλίμακα, σε μια ολόπλευρη και ασταμάτητα αυξανόμενη κρίση, με τη ραγδαία φτωχοποίηση της πλειονότητας του πληθυσμού, με την πείνα, τα πολεμικά σφαγεία, τους εθνικισμούς, τους ρατσισμούς, τα ακροδεξιά μορφώματα, που παίρνουν το πάνω χέρι σε όλο και πιο πολλές χώρες, και με τα μεταναστευτικά και προσφυγικά κύματα εκατομμυρίων να επιχειρούν να διασχίσουν σύνορα, που είναι παντού όλο και πιο κλειστά, τόσο περισσότερο οι συνέπειες αυτών των κοινωνικών συνθηκών στην ψυχική υγεία (πόσο μάλλον στην ίδια τη ζωή) των πλατιών λαϊκών στρωμάτων έρχονται να επιβεβαιώσουν, σε αντιδιαστολή με τον μονόδρομο του βιολογικού αναγωγισμού, την από μακρού διαπιστωμένη κοινωνική αιτιότητα, τον ποικιλότροπο και κομβικής σημασίας ρόλο της για τα περισσότερα προβλήματα ψυχικής υγείας».

Και πώς να διαφωνήσουμε μαζί του αφού ζούμε καθημερινά όσα περιγράφει σ’ αυτήν την παράγραφο; Ετσι και στο βιβλίο του φυσικά αναφέρεται στις διαχρονικά σοβαρότατες συνέπειες των πολέμων στον ψυχισμό των ατόμων, δίνοντας έμφαση σε όσα διαδραματίζονται σήμερα σε Ουκρανία και Παλαιστίνη. Στη συνέχεια, μέσω των κειμένων του θίγει:

«[…] Ζητήματα σχετικά με την οικονομική κρίση, με την, μετά τα μνημόνια, επ’ άπειρον δημοσιονομική προσαρμογή και τις καταιγιστικές μεταβολές στην αγορά εργασίας.

Με την έλλειψη στέγης, μέσω της επιβολής οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών που γεωμετρικά την πολλαπλασιάζουν και απλώς επίπλαστων έως και ανύπαρκτων πολιτικών για την αντιμετώπισή της.

Με το Προσφυγικό, όπου η κύρια αντιμετώπιση όσων, όλο και περισσότερων, επιχειρούν να εισέλθουν από τα όλο και πιο περίκλειστα σύνορα είναι οι απελάσεις, οι επαναπροωθήσεις και οι πνιγμοί, με αποκορύφωμα το κρατικό έγκλημα στην Πύλο.

Με την αστυνομική βία να γίνεται όλο και πιο ασύδοτη, μια δολοφονική βία, με όλο και πιο έκδηλο το πολιτικό και ρατσιστικό της πρόσημο – με το τραύμα που συχνά σημαδεύει τους επιζήσαντες αυτής της βίας να είναι όχι μόνο μόνο σωματικό αλλά και ψυχικό.

Με τις ποικίλες πτυχές των σχέσεων της κυρίαρχης εξουσίας, πολιτικής και οικονομικής αναφορικά και με τον ρόλο της φαρμακοβιομηχανίας, που έφερε ξανά στο φως το σκάνδαλο Novartis, όπως και την εσαεί δομική διαπλοκή τους με τη Δικαιοσύνη.

Με την τραυματική για την πλειονότητα εμπειρία από τη διαχείριση της πανδημίας, πιο πολύ μέσω της αστυνομευόμενης καραντίνας παρά μέσω των υπηρεσιών υγείας (σωματικής και ψυχικής), καθώς αυτές είναι εδώ και καιρό υπό διάλυση και προϊούσα ιδιωτικοποίηση.

Πάνω σε αυτό το κοινωνικό έδαφος μπορεί να γίνει κατανοητή η λειτουργία της ψυχιατρικής, τόσο της κυρίαρχης, αυτής δηλαδή που λειτουργεί πρωτίστως ως θεματοφύλακας της δημόσιας τάξης, όσο και αυτής που αμφισβητεί την κυρίαρχη τάξη και μάχεται να ανοίξει διαδρομές κοινωνικής χειραφέτησης».

Κι όλα αυτά που επισημαίνει στην τελευταία παράγραφο παραπάνω, δεν είναι καθόλου θεωρητικά, τουναντίον προέρχονται από έναν ειδικό, έναν άνθρωπο πρωτίστως, που μαζί με πολλούς ακόμη επαγγελματίες ψυχικής υγείας κι όχι μόνο (πάμπολλοι εθελοντές συνέδραμαν), έμπρακτα αμφισβήτησε την κυρίαρχη ψυχιατρική κι έθεσε τα θεμέλια για μια διαφορετική σχέση με τα πάσχοντα άτομα:

«Πατώντας και πάλι πάνω στην εμπειρία της Λέρου, αυτή που μας έδωσε την ευκαιρία να έρθουμε έμπρακτα σε επαφή με την κληρονομιά του Franco Basaglia και να δούμε ότι, αν θέλουμε να αλλάξουμε το σύστημα υπηρεσιών ψυχικής υγείας, αν θέλουμε να πάμε πέρα από το ψυχιατρείο και την κατασταλτική ψυχιατρική, αυτό που έχει πρωτίστως σημασία είναι να αλλάξουμε την ψυχιατρική.

Και μια βασική παράμετρος στην κατεύθυνση αλλαγής του ψυχιατρικού παραδείγματος ήταν πάντα ο μετασχηματισμός των επαγγελματικών ρόλων – ψυχιάτρου, ψυχολόγου, νοσηλευτή/τριας, κοινωνικού/ής λειτουργού, εργοθεραπευτή/τριας κτλ. Η ανατροπή δηλαδή της παραδοσιακά κάθετης ιεραρχίας, που έχει επικεφαλής τον ψυχίατρο, προς μια οριζόντια και διακλαδική λειτουργία της θεραπευτικής ομάδας. Η εμπειρία μας, τόσο στη Λέρο όσο και στο ΨΝΑ (90 ΨΤΕ και ΚΨΥ Αγίων Αναργύρων), έδειξε ότι αυτό είναι δυνατόν...».

Φυσικά δεν στρουθοκαμηλίζει ξετυλίγοντας το νήμα της τόσο σημαντικής ιστορικά παρέμβασης στη Λέρο με τη συνδρομή της ομάδας της Τεργέστης, αλλά κι εκείνης στο ΨΝΑ, και δεν αγνοεί σε καμία περίπτωση τα σημερινά δυσοίωνα μηνύματα: «Οπως έχει δείξει η εμπειρία, οι χειραφετητικές ιδέες και πρακτικές δεν βρίσκουν πάντα το κατάλληλο κοινωνικό και πολιτικό έδαφος προκειμένου να υλοποιηθούν και να εμπλουτίσουν τον εσαεί αγώνα για την ανθρώπινη και κοινωνική χειραφέτηση. Αλλά δεν εξαφανίζονται, δεν πεθαίνουν – έχοντας δείξει ότι “το αδύνατο μπορεί να γίνει δυνατό”, είναι πάντα “σε αναμονή”, ως μια “κοινωνική και ιστορική εργαλειοθήκη”, για να επανενεργοποιηθεί, ίσως με διαφορετική μορφή (αλλά με το ίδιο περιεχόμενο), μέσα σε διαφορετικές και πιο ευνοϊκές κοινωνικές συνθήκες.

Χωρίς την πρακτική και θεωρητική κληρονομιά του Franco Basaglia, αυτός ο ριζικός μετασχηματισμός δεν θα ήταν δυνατός. Αλλωστε, ακόμη και γι’ αυτό το δυσοίωνο τέλος της όλης εμπειρίας στη Λέρο, ταιριάζει πολύ αυτό που ο Basaglia, με αφορμή άλλες εμπειρίες, είχε τονίσει: “[…] Μπορεί να συμβεί τα ψυχιατρεία να είναι και πάλι κλειστά και ακόμη πιο κλειστά από πριν, δεν το ξέρω αυτό. Αλλά με όλους τους τρόπους αποδείξαμε ότι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τον τρελό με διαφορετικό τρόπο, και αυτή η μαρτυρία είναι θεμελιακή”».

Υπάρχουν λοιπόν και ιστορικές ασυνέχειες, όπως φαίνεται από τις τοποθετήσεις του Μεγαλοοικονόμου όσο και από του Franco Basaglia, που δεν αναιρούν πάντως τα σπουδαία πεπραγμένα, ακόμη και στις περιπτώσεις που πρόσκαιρα αισθανόμαστε βαθιά ματαίωση. Ισα ίσα γίνονται οι βάσεις για να στηριχτούν οι σημερινοί και μελλοντικοί μας αγώνες. Αλλά με ποιες προϋποθέσεις;

«[…] Στον βαθμό που αντιμετωπίζουμε την ψυχική οδύνη του πάσχοντος υποκειμένου πρωτίστως ως το βίωμα ενός ανθρώπου –ενός ανθρώπου που πονάει– και όχι μέσω της αναγωγής της σε μια αφηρημένη διαγνωστική κατηγορία, δεν αρκεί καθόλου η απλή αναγνώριση των ποικίλων υπαρξιακών, κοινωνικών, πολιτικών διαστάσεων της ψυχικής οδύνης (που τις αναγνωρίζουν ακόμη και κάποιοι ακραιφνείς βιολογιστές, οι οποίοι θεωρούν ότι αυτές οι διαστάσεις αποτελούν απλώς επιβαρυντικούς παράγοντες πάνω σε μια αμετάκλητα βιολογική βάση), ως κάτι όμως που παραμένει έξω από τα όρια της θεραπευτικής πρακτικής. Αν πραγματικά αναγνωρίζουμε τον κομβικό ρόλο των διαστάσεων αυτών στην πρόκληση/επιδείνωση των ποικίλων μορφών του ψυχικού πόνου (αρρώστιας, διαταραχής κτλ), τότε κεντρική σημασία έχει το πώς ταυτόχρονα αυτές οι διαστάσεις υπεισέρχονται στη θεραπευτική πρακτική...».

Αυτό είναι λοιπόν που πρέπει να έχουμε κατά νου και να επιδιώκουμε ν’ αποκρυπτογραφήσουμε καθημερινά, ώστε να δράσουμε ανάλογα.

Φτάνοντας στο τέλος, πάντως, της παρουσίασης αυτού του βιβλίου, δεν γίνεται να μην αναφερθεί το γεγονός πως ο Μεγαλοοικονόμου ασχολείται σ’ αυτό με τις κοινωνικά περιθωριοποιημένες ομάδες (κάτι που αποτυπώνεται και με τις επιλογές του στο φωτογραφικό ένθετο). Μας θυμίζει δε με τα κείμενά του γεγονότα που δεν γίνεται ν’ αφήσουμε να ξεχαστούν, όπως το έγκλημα της Πύλου, τη δολοφονία του Νίκου Σαμπάνη και τόσα ακόμη.

Κάνει λόγο επίσης για την «ψυχολογία της αντίστασης», για πόλεις και κοινότητες που θα πρέπει να επιδιώκουμε να γίνουν αρκούντως φροντιστικές, για ουσιαστικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Και καταλήγει στο ότι:

«Μια κοινωνία δεν μπορεί να είναι ελεύθερη στον βαθμό που και τα άτομα τα οποία αποκαλούνται “ψυχικά πάσχοντες”, το ίδιο όπως και οι πρόσφυγες και όλοι οι αποκλεισμένοι, δεν είναι επίσης πραγματικά ελεύθεροι. Πραγματικά ελεύθεροι σημαίνει να απολαμβάνουν πλήρη δικαιώματα – δηλαδή δικαιώματα που δεν μένουν στις διακηρύξεις, αλλά στηρίζονται υλικά, κοινωνικά, σχεσιακά, θεσμικά, νομοθετικά».

Και αυτή θα πρέπει να είναι η συνεχής μας επιδίωξη, το κέντρο του αγώνα μας: Να συνδέουμε τη θεραπευτική με τη γενικότερη πολιτική/κοινωνική/κινηματική διαδικασία.

*Ψυχολόγος - συγγραφέας