Παζαρεύοντας τη ζωή με τον θάνατο

«Ερχονται και σου φορτώνονται επειδή βασικά πλήττουν. Κανέναν δεν έχουμε τις παραμονές των γιορτών… Του δυστυχισμένου, άκου με και θα με θυμηθείς, δεν του φταίει καμιά αρρώστια, του φταίνε το καθισιό και η απραξία. Το ότι δεν έχει τίποτα να κάνει. Αυτό θέλουν από σένα να τους απασχολήσεις, να τους διασκεδάσεις, να τους κεντρίσεις το ενδιαφέρον για τα ρεψίματα, για τις κλανιές, για τα πονάκια και τις ενοχλήσεις τους… να τους εξηγήσεις τις αδιαθεσίες… τα δέκατα… τα γουργουρητά της κοιλιάς τους… να τους βρεις καινούργιες και παράξενες αρρώστιες… θέλουν από σένα να νοιαστείς, να παθιαστείς, να ξοδευτείς… Γι’ αυτό τα ’χεις τα διπλώματά σου!»

Ο γιατρός Φερντινάν Μπαρνταμού, που μοιράζεται τις παραπάνω σκέψεις, είναι ο εμβληματικός ήρωας του Γάλλου συγγραφέα Σελίν στο «Ταξίδι της μέρας μέσα στη νύχτα» αλλά και στο «Θάνατος επί πιστώσει» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Εστία σε μετάφραση του Αγγελου Αγγελίδη και της Μαρίας Αγγελίδου. Το έγραφε από το 1933 έως το 1936 και από τις πρώτες κιόλας σελίδες ο αναγνώστης καταλαβαίνει πως διαβάζει τη μυθιστορηματική αυτοβιογραφία του Σελίν, το πραγματικό του όνομα ήταν Λουίς Φερντινάν Ντετούς, που εμφανίζεται με τις δυο ιδιότητές του: γιατρός - συγγραφέας. Σελίν ήταν το μικρό όνομα της γιαγιάς του, για την οποία μαθαίνουμε πολλά σ’ αυτό το βιβλίο.

Μεταξύ των χειρογράφων του, που αποκαλύφθηκαν τον Ιούλιο του 2021, ήταν 1.633 αυτόγραφες σελίδες του «Θάνατος επί πιστώσει», άγνωστες μέχρι σήμερα.

Στο «Ταξίδι» ο Σελίν περιέγραφε το πέρασμα του ήρωά του στον δύσκολο κόσμο των ενηλίκων· στο «Θάνατος επί πιστώσει» γυρίζει πίσω στα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στο Παρίσι, όταν νιώθει ότι γερνά. Είναι ένας γιατρός που κατακεραυνώνει τα κακώς κείμενα των ανήθικων υψηλότερων τάξεων και φροντίζει τους φτωχούς και τους άπορους. Πότε με το βάθος του Μπαλζάκ, πότε με τη λεπτομέρεια του Ντίκενς, μας μεταφέρει την «ανθρώπινη κωμωδία» που καθορίζει την καθημερινότητά του. Υποκριτική κοινωνία, υστερικοί γονείς, ανέντιμοι επιχειρηματίες, μυθικοί εφευρέτες, κορίτσια και γυναίκες, άπληστοι άνθρωποι, όλοι γυρίζουν γύρω από το γαϊτανάκι ενός σπουδαίου συγγραφέα. Υπό την εξουσία του Θεού και του αποστόλου του «Χάρου» παζαρεύεται η ζωή κερδίζοντας ή χάνοντας το παιχνίδι. Οι ήρωές του μοιάζουν με αξιολύπητους κλόουν που βαδίζουν προς τον θάνατο με ενθουσιασμό, κάποιες φορές με μανία. Με ολοζώντανη, σχεδόν θεατρική, γραφή κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη μολονότι το βιβλίο είναι αρκετά μεγάλο, περίπου 700 σελίδες.

Γοητευτική και ενδιαφέρουσα η λογοτεχνική φιγούρα του σπάταλου θείου Εντουάρ που τελικά λειτουργεί ως από μηχανής θεός. Οι γυναικείοι χαρακτήρες όμως είναι πραγματικά πολύ ενδιαφέροντες και πολύ μπροστά για μια εποχή που ήθελε τις γυναίκες αλλιώς. Η γιαγιά και η μητέρα τού Φερντινάν σώζουν από τις κακοτοπιές την οικογένεια και στέκονται βράχοι, παρά τα προσωπικά τους προβλήματα. «Τώρα η μητέρα μου φτύνει αίμα για να τις ξαναβρεί τις ζωές μας… Αναγκαστικά καταφεύγει στη φαντασία… Γιατί έχουν γίνει καπνός οι ζωές μας… και το παρελθόν μας… Οποτε έχει μια στιγμούλα ελεύθερη, πασχίζει να ξαναστήσει τα πράγματα στα πόδια τους… κι αυτά μοιραία ξαναγκρεμίζονται!...».

Καθώς ο ήρωας μεγαλώνει, μοιράζεται τις σκέψεις του, τις αυταπάτες, τις ελπίδες και τις απογοητεύσεις του. Με αρκετές δόσεις πίκρας, αλλά και με πηγαίο χιούμορ. «Διακτινιζόμαστε» στο Παρίσι εκείνης της εποχής, στην ατμόσφαιρά του, στους κατοίκους του και τους δρόμους του, σαν να βλέπουμε κινηματογραφική ταινία. «Η αλέα δεν ήταν η καλύτερη, ήταν όμως κοντά στο πάρκο… Εκεί, στη σκιά τους… Μεσημεράκι πλάκωσαν οι πελάτισσες… λαμπερές, κοκέτες... Α, δεν έπρεπε να φυσάει καθόλου κάτι τέτοιες στιγμές! Το παραμικρό αεράκι φέρνει την καταστροφή… Παίρνει τις δαντέλες μας, τα σκουφάκια μας, τις κορδελίτσες μας, τα μαντηλάκια μας… Αυτά τα πράγματα είναι πανάλαφρα, σαν συννεφάκια, τα σηκώνει ο αέρας και τα σκορπίζει… Τα στερεώσαμε με μανταλάκια και με αγκράφες. Σαν σκαντζόχοιρος έμοιαζε ο πάγκος μας… Οι κυρίες περνούσαν… Ιδιότροπες, βιτζίοζες… Πεταλουδίτσες, με μια δυο μαγείρισσες πίσω τους… Εφευγαν, ξανάρχονταν…».

Και φτάνουμε στη χρονική στιγμή εκείνη πριν αρχίσει το συγκλονιστικό «Ταξίδι της νύχτας μέσα στη μέρα». Στα χαρακώματα του παράλογου Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, στα γαλλικά ψυχιατρεία, στις φυτείες και τη ζούγκλα της αποικιοκρατούμενης Αφρικής, στο χαώδες τοπίο της Νέας Υόρκης και των εργοστασίων του Ντιτρόιτ, στα κοινωνικά ιατρεία των παριζιάνικων συνοικιών ως γιατρός ο Φερντινάν δε θα καταφέρει να βρει ποτέ τη θέση του και θα συνεχίζει να βαδίζει πάντοτε στα σκοτάδια του δικού του ερέβους.

Η αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του Σελίν, λόγω των φιλοναζιστικών και αντισημιτικών του τοποθετήσεων, του έχει στερήσει μια θέση στο πάνθεον των συγγραφέων που υμνούνται αδιακρίτως. Το λογοτεχνικό του στιλ όμως είναι αξεπέραστο, πραγματικά καινοτόμο ακόμη και σήμερα. Η καθομιλουμένη προζάτη γλώσσα του, η ολόδική του γραμματική σύνταξη, η πρωτότυπη επιλογή των επιθέτων και των χαρακτηρισμών που χρησιμοποιεί, υποδηλώνει το αναρχικό και επαναστατικό πνεύμα του.

Τα καθημερινά γεγονότα που περιγράφει στο «Θάνατος επί πιστώσει», με έναν αμίμητο λογοτεχνικό τρόπο, επιβεβαιώνουν ότι αυτό είναι κάτι που δεν μπορεί να το αμφισβητήσει κανείς. Η αφήγηση των παιδικών του χρόνων ίσως σας θυμίσει Προυστ, αλλά ο Σελίν επικεντρώνεται κυρίως στην ανθρώπινη μοναξιά με μια πολύ ιδιαίτερη ευαισθησία. Ναι, το «Θάνατος επί πιστώσει» είναι το άλλο αριστούργημά του μετά το «Ταξίδι». Με ρυθμό, μουσικότητα και λυρισμό, οι πρωταγωνιστές ενός μπουρλέσκ μυθιστορήματος δυσκολεύονται να τα βγάλουν πέρα. Εκτός από τη λογοτεχνική του αξία, το στοιχείο αυτό είναι που κάνει το μυθιστόρημα να συνομιλεί εμφατικά με την εποχή μας.