Στρατόπεδα συγκέντρωσης και μνήμες

Πρόσφατα έλαβαν χώρα δράσεις και εκδηλώσεις καθώς συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από την απελευθέρωση των κρατουμένων στο Αουσβιτς (27 Ιανουαρίου 1945). Δεν είναι μικρότερο το ζήτημα για τα υπόλοιπα στρατόπεδα (συχνά σύστημα στρατοπέδων, με κεντρικό πυρήνα και πλήθος υποστρατοπέδων), δυστυχώς διαχρονικά υφιστάμενα, ναζιστικά ή μη. Είναι η κλίμακα αυτή που προκαλεί τη διάκριση ως προς το Ολοκαύτωμα. Δύσκολα αντιλαμβανόμαστε το μέγεθος της θηριωδίας αν δεν αντιμετωπίσουμε με ευρύ πνεύμα το ζήτημα. Στο σύστημα περιλαμβάνεται με πρωταρχική σημασία ο χώρος ως έννοια και υπόσταση συμβάλλοντας τελικά στη μετατροπή των ανθρώπων σε διαφορετικές φιγούρες και, όπως έχει επισημανθεί από ειδικούς επιστήμονες, στην απώλεια της ανθρώπινης ιδιότητας. Ο εγκλεισμός απ’ όπου κι αν προέρχεται και σε όποιον και αν απευθύνεται είναι ένα ιστορικό δράμα. Το ότι σε κάποιες περιπτώσεις, οι χώροι εγκλεισμού απέδωσαν πολύτιμες γραφές, ή ακόμα και κίνητρο για να επανακάμψουν κάποιοι στον γραπτό λόγο, δεν αίρει τον προαναφερόμενο χαρακτηρισμό του συστήματος.

Είναι πολλές και συχνά άγνωστες κάποιες από τις αντίστοιχες δυστοπικές θέσεις. Ως παράδειγμα αναφέρω τα στρατόπεδα που οργανώθηκαν για τους ναζί στις ΗΠΑ στον Β’ Π.Π. Τα στρατόπεδα των δικτατοριών της Νότιας Αμερικής ή και τα αντίστοιχα που προορίζονταν για τους Μεξικανούς επαναστάτες. Ελάχιστα γνωστά είναι και τα στρατόπεδα που οργάνωσαν οι Βρετανοί μετά τον Β’ Π.Π., στην αγγλοκρατούμενη Κύπρο (Αμμόχωστο) ως ενδιάμεσους σταθμούς των Εβραίων στη δεκαετία του 1940, μετά τον τερματισμό του πολέμου όταν μετακινήθηκαν με πλοία προς την Παλαιστίνη, πριν ιδρυθεί το κράτος του Ισραήλ (1948). Η Ναμίμπια, γερμανική αποικία από το 1884 (Deutsch-Südwestafrika) με σειρά στρατοπέδων κράτησης όπου οι Γερμανοί επιδόθηκαν σε εθνοκάθαρση, μετά την αντίσταση των ιθαγενών στους αποικιοκράτες, με ιστορικούς να τη θεωρούν πρότυπο για τους ναζί στο Ολοκαύτωμα. Στη δικτατορία του Πινοσέτ (1973) η DINA είχε πολλά μυστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, φυλακές και κέντρα βασανιστηρίων ανά τη χιλιανή επικράτεια.

Σήμερα το «εμβληματικό» στρατόπεδο Αουσβιτς αποτελεί μνημειακό τόπο και περιλαμβάνει Αρχείο και Τμήμα Συλλογών όπου ο αριθμός και ο χαρακτήρας των εκθεμάτων είναι αρνητικά εντυπωσιακός. Συγκεντρώνονται και αποθηκεύονται αντικείμενα που προέρχονται από το στρατόπεδο αλλά και από εκτοπισμένους και θύματα που βρέθηκαν κοντά στο στρατόπεδο, μετά την απελευθέρωση. Πολλά από τα εκθέματα που δέχονται στο μουσείο είναι δώρα ή αποστολές. Εκθέματα αποτελούν επίσης δύο χιλιάδες καλλιτεχνικά αντικείμενα που έφτιαξαν οι κρατούμενοι στο διάστημα της φυλάκισής τους. Στον ιστότοπο του μουσείου αναφέρεται ότι συγκεντρώνονται: πρωτότυπα γερμανικά ντοκουμέντα από το στρατόπεδο, αντίγραφα των ντοκουμέντων που στάλθηκαν από θεσμούς και φορείς πολλών χωρών, υλικό των διώξεων των χιτλερικών εγκληματιών, ντοκουμέντα από την αντίσταση στο στρατόπεδο, αυθεντικά ντοκουμέντα γραμμένα μετά τον πόλεμο (αναμνήσεις, αναφορές των πρώην κρατουμένων και συναφών προσώπων), φωτογραφίες (και αρνητικά), μικροφίλμ, παλιές ταινίες, κριτικές, κείμενα διαλέξεων, σενάρια ταινιών και αποτελέσματα ερευνών που φυλάγονται στις βιβλιοθήκες.

Τα αυθεντικά σχέδια του Αουσβιτς έχουν καεί και η αποκατάσταση που έγινε αρχικά (1947) βασιζόταν στη μνήμη παλαιών κρατουμένων και στα εναπομείναντα μεταλλικά στοιχεία από την π. αποθήκη του κάρβουνου, ενώ η κακή αναστήλωση προκάλεσε παγκόσμια συζήτηση σε σχέση με την ύπαρξη ή όχι των θαλάμων αερίων ως ιστορικών τεκμηρίων για τις βαναυσότητες του χιτλερικού φασισμού.

Ωστόσο το στρατόπεδο ως υλικό υπόλειμμα, ως γη που πάνω της πραγματοποιήθηκε μια αλλότρια του προορισμού της χρήση, συνέχισε να μένει για πάντα εκεί. Οσο κι αν οι πρωταίτιοι επιχείρησαν να αλλοιώσουν το ολέθριο πέρασμά τους δεν το πέτυχαν. Η γη, τα κτίρια, τα τεκμήρια είναι εκεί. Εχουν εμπλακεί με τα σύγχρονα ή μεταγενέστερα κτίσματα, σε έναν χαλαρό αστικό ιστό που με το πράσινο που υπάρχει προβάλλει έως και… ειδυλλιακός.

Στην ουσία πρόκειται για ενεργές μνήμες, καθώς αποτελούν μέρος του τοπικού και διεθνούς μαζικού τουρισμού. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που προβληματίζει και εγείρει πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες. Υπάρχει η άποψη ότι έτσι μένει ζωντανή η μνήμη και διαιωνίζεται. Η Ανιέτ Βιέβιορκα χαρακτηρίζει το φαινόμενο «τουρισμό της φρίκης», ενώ ο νομπελίστας Πατρίκ Μοντιανό στηρίζει το έργο του στις μνήμες από το Ολοκαύτωμα. Για τον Πρίμο Λέβι, μνημεία είναι οι ράγες και οι (κτιριακοί) όγκοι.

Ο Χόρχε Σεμπρούν ένιωθε φρίκη για τα ταξίδια-προσκυνήματα στις τοποθεσίες παλιών στρατοπέδων, όπως το Μπούχενβαλντ, όπου είχαν γίνει «εξωραϊστικές» εργασίες, καθώς το όνειρό του ήταν «Να αφήσουν το στρατόπεδο στην αργή διεργασία της φύσης, του δάσους, των ριζών, της βροχής, της εκρηκτικής διάβρωσης των εποχών. Μια μέρα θα έβρισκαν τα κτίρια του στρατοπέδου να τα έχει κατακλύσει η ασυγκράτητη διάβρωση των δέντρων». Οι απόψεις ποικίλλουν. Ανάλογες σκέψεις αντιστοιχούν στους χώρους που λειτούργησαν ως στρατόπεδα συγκέντρωσης στον ελληνικό χώρο κατά τις περιόδους του Μεσοπολέμου, της Κατοχής, του Εμφυλίου και μετέπειτα, της δικτατορίας. Σημερινές απόπειρες «αξιοποίησης» των τόπων και των χώρων διαφοροποιούν την ανάγνωση της Ιστορίας, παραδίδοντας το ζήτημα στη λήθη.

Θύματα φασιστικών πολιτικών υπάρχουν και σήμερα (στρατόπεδα προσφύγων). Χρέος μας δεν είναι μόνο να καταδικάζουμε εγκλήματα του παρελθόντος, αλλά να αγωνιζόμαστε να μη στοιχειοθετηθούν ξανά μαύρες σελίδες στην ιστορία της ανθρωπότητας. Να μη δημιουργηθούν ποτέ ξανά χώροι ψεύδους και θανάτου και να διαφυλαχθεί η ελεύθερη σκέψη.

*Αρχιτέκτων