Οι διαδρομές και διαστάσεις της απομεγέθυνσης

«Το πρόβλημα της μεγέθυνσης είναι (συνδεδεμένο με) αυτό του τύπου της κοινωνίας μας»,
Μ. Ροκάρ

Για πρώτη φορά ίσως στη μεταπολεμική ιστορία (εκτός από την περίοδο του τέλους της δεκαετίας του ’60, δηλαδή της κριτικής του καταναλωτισμού και της εμφάνισης του ριζοσπαστικού οικολογικού κινήματος) και στο πλαίσιο της οικολογικής (η οποία περιλαμβάνει και την ανθρώπινη) κρίσης, ξανατίθεται εδώ και τουλάχιστον δύο δεκαετίες το ερώτημα για τι –για ποιους και πόσο να– παράγουμε. Τούτο παράλληλα με το ερώτημα έως πόσο να καταναλώνουμε σ’ έναν πεπερασμένο πλανήτη με βιοφυσικά όρια. Μπορούμε, και μέχρι πού, να σπρώχνουμε ατέρμονα όλο και παρακάτω τα οικολογικά όρια, και τούτο χάρη στη, σύμφωνα με την κυρίαρχη ρητορική, τεχνοκαινοτομία; Αραγε πού καταλήγει, από οικολογική και κοινωνική οπτική το να παράγουμε για να παράγουμε και (για να) καταναλώνουμε, πέρα από τη διαρκή (ποσοτική) αύξηση του ΑΕΠ;

Στην προβληματική αυτή ολοένα και περισσότερο προβάλλεται στο ακαδημαϊκό αλλά και κινηματικό πεδίο η, ίσως και αναγκαστική πλέον, σταδιακή έξοδος από την (οικονομική-ποσοτική) μεγέθυνση ως λυδίας λίθου του οικοκοινωνικού προβλήματος αλλά και ως κριτηρίου ευζωίας και βεβαίως ουσιαστικής (ποιοτικής και όχι ποσοτικής) προόδου. Η σχολή-ρεύμα της απομεγέθυνσης (décroissance) –τα ερωτήματα της οποίας δεν είναι νέα– θέτει το πρόβλημα της συνολικής επανοργάνωσης της κοινωνίας προς την ουσιαστική/αμεσοσυμμετοχική δημοκρατία και αυτονομία –αλληλοτροφοδοτούμενες στην οπτική της απομεγέθυνσης (Ph. Noyon, Ph.Vion -Dury 2021), με βάση τους βιο-χωρο-τόπους (territoires)/βιοπεριοχές (bioregions) και τους εκεί δήμους και συνομοσπονδιοποιημένους δήμους, αλλά και της ενιαίας και αμοιβαίας σχέσης των ανθρώπων με αυτές και με τη φύση («βιοκρατία» και «βιοδημοκρατία», S. Audier, 2021). Και παραπέρα, παράλληλα, (θέτει το θέμα) της συλλογικής επανανοηματοδότησης της ζωής και του ευ ζην. Γενικότερα, οι «αντιρρησίες μεγέθυνσης» προωθούν πλέον την ολιστική ρήξη με τον καπιταλισμό, τον καταναλωτισμό του και τον παραγωγισμό του.

Ι. Τον όρο απομεγέθυνση πρωτοχρησιμοποίησε το 1972 ο A.Gorz. Την έννοια όμως τη συναντάμε πολύ πριν, ήδη από/με τη «στάσιμη κατάσταση», και μετέπειτα, σε διάφορους συγγραφείς, είτε ως «βιοοικονομία» είτε ως «κόστος της μεγέθυνσης» είτε ως «όρια ή κοινωνικά όρια της μεγέθυνσης» κ.λπ.

Η απομεγέθυνση ξεπήδησε στον απόηχο της «σχολής» της μετα-ανάπτυξης, ως όμως «επαναστατική» κριτική ακόμα και απόρριψη της οικονομίας (και όχι μόνο της πολιτικής οικονομίας) και του οικονομισμού. Ξεκίνησε κυρίως ως ένα άλλο υπόδειγμα επιλογών της κοινωνίας και της συλλογικής ζωής. Πρόκειται για οικο-φιλοσοφικό/πολιτισμικό πρόταγμα εξόδου από μια κοινωνία μεγέθυνσης, δηλαδή κοινωνίας που ζει με/για μια οικονομία που ιερό στόχο έχει τη διαρκή οικονομική-ποσοτική μεγέθυνση για τη μεγέθυνση (ως αυτοσκοπό). Στην ουσία συνιστά επανεπινόηση της προόδου και της αφθονίας. Κύριο σύνθημά της και στρατηγική «λιγότερα αλλά καλύτερα» και πιο συγκεκριμένα, «λιγότερη παραγωγή, περισσότερη διαμοίραση, από κοινού απόφαση» (Y.-M. Abraham, 2020).

Η απομεγέθυνση δεν περιορίζεται μόνο στην οικολογική της κριτική και σήμερα στην κριτική της βιώσιμης/διαρκούς και πράσινης οικονομίας-μεγέθυνσης, ούτε επίσης βασίζεται στις απολιτικές και ατομικές «υπεύθυνες» «πράσινες» στάσεις και συμπεριφορές των «οικοστρατευμένων-ενεργών καταναλωτών (consommacteurs)» (Ph. Noyon, Ph.Vion -Dury 2021) ή θιασωτών της «εκούσιας απλότητας». Δεν συνιστά βέβαια αυτή συνολικό πολιτικό πρόγραμμα-σχέδιο υπό στενή έννοια, αλλά μπορεί να εκβάλει σε συγκεκριμένες πολιτικές επιλογές (S. Latouche, Socialter, Hors –série –Décroissance, Automne, 2024) ακόμα και όταν προσφεύγει σε μέτρα μετάβασης αναπόφευκτα ρεφορμιστικά με στρατηγικές συμβιβασμού και τακτικές συμμαχιών. Από αυτή την άποψη φαίνεται να τροφοδοτεί άλλα προτάγματα πιο «πολιτικά», όπως αυτό του οικοσοσιαλισμού («απομεγεθυνσιακός οικοσοσιαλισμός»), ενώ μερικοί όπως ο Κ. Saito (2011, 2024, ελλ. 2022) κάνουν λόγο για «κομμουνισμό της απομεγέθυνσης» με αμεσοσυμμετοχικό διαβουλευτικό σχεδιασμό. Eίναι, επίσης, μήτρα πλουραλιστικών και εναλλακτικών δυνατοτήτων ανά βιο-χωροτόπο/βιο-περιοχή (και ανά ήπειρο), ανάλογα με τη βιοφυσική τους σύνθεση και τις κοινωνιακές προτεραιότητες. Επίσης δεν αφορά το ίδιο όλα τα κοινωνικά στρώματα, έτσι που γίνεται πλέον λόγος για απομεγεθύνσεις (T. Parrique, Socialter, 2024). Πρόκειται για ένα σχέδιο και ρεύμα σκέψης και πράξης «εν κινήσει» και με νέα υλικά αλλά και υλικά συλλεγμένα καθ’ οδόν, διευρύνοντας κάθε στιγμή το εφικτό (Α. Μπαλτάς, εφ. «Η Εποχή», 4-5/1/2015).

ΙΙ. Γενικότερα, κάθε εγχείρημα/διαδρομή προς την απομεγέθυνση καλείται πρώτα να απαντήσει (άμεσα πάντα ή αμεσοσυμμετοχικά με διαβουλευτικό σχεδιασμό) στα: α) πόση μείωση αγαθών, υπηρεσιών χρειαζόμαστε – και μπορούμε ανά βιοπεριοχή κ.λπ., β) από πού θ’ αρχίσουμε και με τι ρυθμό, και τέλος γ) της οργάνωσης (Τ. Parrique, όπ.παρ.). Συνακόλουθα εκάστοτε διαφοροποιείται εσωτερικά και εξαρτάται κυρίως από τον βαθμό οικολογικής υπέρβασης. Ετσι, δηλαδή, θα υπάρχουν μεγάλες μειώσεις για βιοπεριοχές με έντονο οικολογικό αποτύπωμα και μειώσεις λιγότερες ή μηδενικές για άλλες με λιγότερο. Εννοείται σε παγκόσμιο επίπεδο η απομεγέθυνση θα αφορά τις πιο πλούσιες βιοπεριοχές που εκπέμπουν πολύ και μπορούν προφανώς να επιβραδύνουν (όπ.παρ.). Το ίδιο μπορεί να συμβεί και στο εσωτερικό των μεγαπόλεων. Στη συνέχεια της στρατηγικής η απομεγέθυνση θα στοχεύει στην ιεραρχικοποίηση αγαθών και υπηρεσιών με αποτύπωμα στην ευζωία (κατάργηση αυτοκίνητων SUV, κατάργηση αεροπορικών πτήσεων για μικρές αποστάσεις, περιορισμός μεγάλων αυτοκινητοδρόμων και μεγάλων εμπορικών κέντρων όπως και μεγάλων μαζικών παραλιακών τουριστικών καταλυμάτων κ.ά.).

Επίσης, στην πορεία η έννοια αποκωδικοποιείται αφ’ ενός μέσω των περίφημων αλληλοεξαρτώμενων γαλλικών 8R-στόχων (επαναξιολόγηση, επανεννοιολόγηση, επαναδόμηση, επανατοπικοποίηση, επαναδιανομή, μείωση, επανάχρηση, ανακύκλωση) και αφετέρου (N. Fitzpatrick et al., Socialter, όπ.παρ. 2024) μέσω μοχλών συγκεκριμένης πολιτικής/δράσης-εφαρμογής της απομεγέθυνσης σε κεντρικό και βιο-χωροτοπικό επίπεδο (ήτοι βασικό εισόδημα, μείωση χρόνου εργασίας, εγγύηση της απασχόλησης, ανώτατο όριο εισοδήματος, ποσοστό εξορύξεων φυσικών πόρων, συνεργατική-αυτοδιαχειριστική οικονομία, οριζόντια διαβουλευτικά fora πολιτών κ.ά.). Αυτά τα μέσα-στόχοι μπορούν να πυροδοτήσουν μια δυναμική προς μια αυτόνομη και βιώσιμη κοινωνία απομεγέθυνσης, μαζί με νέους πολιτικούς και κυρίως (πιο «ενοχλητικούς») οικονομικούς θεσμούς άμεσους ή αμεσοσυμμετοχικούς. Πράγματι βασική προϋπόθεση μιας διαδικασίας απομεγέθυνσης είναι η λειτουργία-θέσμιση μιας οικο-λο-νομικής (E. Druon, 2012) δημοκρατίας-εξουσίας των πολιτών, με την οποία θα διαχωριστεί το αναγκαίο και ουσιώδες/θεμιτό από το περιττό, τεχνητό και επίπλαστο (P. Keucheyan 2019). Τέλος, η απομεγέθυνση δεν απορρίπτει απολύτως την όποια οικοαποδοτικότητα από την «πράσινη» τεχνοκαινοτομία. Απλώς τα οποιαδήποτε τέτοια «κέρδη» μπορούν να προστεθούν στην παραπάνω στρατηγική (Τ. Parrique, όπ.παρ.), εντασσόμενα στο σχέδιο ενός συνολικού οικοκοινωνικού απομεγεθυνσιακού μετασχηματισμού.

ΙΙΙ. Παρά τον «ουτοπισμό» και τον «μη ρεαλισμό» (αλλά και τις αβάσιμες και κοινότοπες επικρίσεις) με τον οποίο «περιβάλλεται» η απομεγέθυνση, ως συνολική και δομική κριτική από τους μεγεθυνσιακούς της τυπικής-συμβατικής οικονομίας (και της πράσινης), η ουτοπία για τον A. Gorz, μαζί με άλλους (π.χ Ι. Illitch, Ν Georgescu-Roegen), σήμερα συνίσταται στο να πιστεύουμε ότι η διαρκής μεγέθυνση της κοινωνικής παραγωγής μπορεί ακόμα να επιφέρει την ευζωία και ότι είναι υλικά δυνατή, πέρα από την καταστροφή της φύσης και του περιβάλλοντος σε σφαιρικό επίπεδο.

Τελικά η επανεπινόηση της (ποσοτικής) ευημερίας και (ποιοτικής) ευζωίας ως μια ισοδίκαιη ολιγοεπάρκεια/«λιτή αφθονία» σε μια αλληλέγγυα, συνεργατική και συμποσιακή συμβιωτική-συνεστιακή κοινωνία και πολιτισμό (convivialité /I. Illitch) συνιστά μια σχάση με το κυρίαρχο, μη ελέγξιμο πλέον, μεγα-σύστημα και τα σύμβολά του. Δίνει επίσης μια έξοδο από τον φαύλο κύκλο της απεριόριστης κατασκευής (ψευδο)αναγκών και αγαθών και την καταπίεση του ανικανοποίητου που δημιουργεί.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η απομεγέθυνση απορρίπτει μια αποσπασματικά ρυθμιστική, τεχνοδιαχειριστική αλλαγή-βελτίωση/«πράσινη» (του πλαισίου του καπιταλισμού) η οποία όμως δεν θέτει θέμα νέας ισοδίκαιης πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης της κοινωνίας. Η απομεγέθυνση δεν αποσκοπεί «στην αλλαγή των κανόνων του (υπάρχοντος) παιχνιδιού, αλλά του ίδιου του παιχνιδιού».

*Ομ. καθηγητής, Πανεπιστήμιο Πατρών