«Ολα να είναι έμφυλα»

Πώς αντιμετωπίζουν οι εργάτες του λόγου, μεταφραστές, μεταφράστριες, ο κόσμος της δημοσιογραφίας, τα άτομα που εργάζονται στην εκπαίδευση, την επιλογή, είτε να παραμείνουν «όμηροι» χρήστες και χρήστριες μιας γλώσσας που αποτελεί καθημερινά αντανάκλαση της πατριαρχικής κοινωνίας ή να τη φροντίσουν ως πεδίο αντίστασης;

Ποια απόφαση παίρνουμε όταν πληκτρολογούμε και εμείς ένα δημοσιογραφικό κείμενο κι ο ηλεκτρονικός ορθογράφος δεν αναγνωρίζει την έννοια γυναικοκτονία, δείχνοντας «λάθος», όταν πάλι γράφουμε ή και απλώς μεταφράζουμε όμως αποφεύγουμε τη χρήση του ουδέτερου γένους -διαζευκτικά με το αρσενικό (γιατί και πάλι θα κοκκινίσει «λάθος») και το θηλυκό, παραβιάζοντας στην πραγματικότητα την ίδια τη ζωή που δεν μονοπωλείται ούτε από ετεροφυλόφιλους, ούτε από «παραδοσιακές έννοιες» φύλων, κάνοντας, ως εκ τούτου, τόσο προσιτό τον όρο queer;

Ερωτήματα που προέκυψαν, παρακολουθώντας μια ιδιαίτερη εκδήλωση-συζήτηση για την έμφυλη γλώσσα που σχεδίασε η κινηματογραφική-επιμελητική ομάδα Interferences και διοργάνωσε σε συνεργασία με το Athens Pride και το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) τον περασμένο Νοέμβριο.

«Πάντα πρέπει να ρίξεις μια ζαριά. Αλλά ποτέ δεν ξέρεις τι θα σου δώσει. Ομως, πρέπει να ξέρεις πώς να κουνάς τα χέρια σου» προέτρεψε η ψυχίατρος Χλόη Κολύρη, βασική ομιλήτρια στην εκδήλωση, ψυχίατρος, queer αναλύτρια και συγγραφέας του βιβλίου «Το φύλο σαν δόλωμα».

Και τι γίνεται με τη γλώσσα του σώματος; «Η προσπάθεια να είμαστε συμπεριληπτικοί πρέπει να είναι σε όλα τα επίπεδα, όχι μόνο στο νοητικό, ούτε μόνο στο ένσαρκο ιστορικό. Οι προσπάθειες πρέπει να γίνονται σε όλα τα επίπεδα. Το ένα δίπλα στο άλλο, όπως διαλέγουμε ένα ωραίο μπουκέτο με λουλούδια» λέει η Κολύρη. «Γιατί το queer οντολογικά προηγείται της κανονικής εγκατάστασης ενός υποκειμένου. Πρώτα υπάρχει το queer και μετά έρχεται το υποκείμενο. Διότι η συγκρότηση της ζωής είναι στον άλλον. Μία αμοιβάδα χωρίζεται στα δύο και επαναλαμβάνει έναν κύκλο, χωρίς γλώσσα, χωρίς ηδονή, χωρίς επιθυμία και σιγά- σιγά αργοσβήνει. Οταν καταλάβει ότι έξω από την κλειτοριδική της μεμβράνη είναι κάτι άλλο, τότε θα αναπτύξει μία δυναμική, θα βγάλει ψευδοπόδια, θα του μιλήσει, θα το φλερτάρει και μετά από αυτήν την επικοινωνία προς το ξένο, προς το έτερο, θα γεννηθεί ένας οργανισμός που πολλαπλασιάζεται και θα εκπληρωθεί η έμφυλη εντολή που δίνει η ζωή στην ύπαρξη: όλα να είναι έμφυλα».

Αφορμή για τη συγκεκριμένη εκδήλωση -που με φέρνει και εμένα αντιμέτωπη με αλήθειες και τα μεγάλα κενά του δημοσιογραφικού λόγου- ήταν για την ομάδα των διοργανωτών το λογοτεχνικό έργο «Βιβλίο από αίμα» γραμμένο στα γερμανικά από το Κιμ Ντε Λορεζόν* και μεταφρασμένο στα ελληνικά από τη Μαρία Αγγελίδου και τον Αγγελο Αγγελίδη.

Τα μέλη της κινηματογραφικής - επιμελητικής ομάδας Interferences ένιωσαν την ανάγκη ο εσωτερικός διάλογος που προκάλεσε ταξίδι της ανάγνωσης αυτού του βιβλίου «να βγει έξω από τα όρια του σαλονιού, να γίνει κάτι πιο μεγάλο» και αυτό να ξεκινήσει με μία ομιλία της Χλόης Κολύρη και μία συζήτηση με την κ. Αγγελίδου και μεταφράστριες ακόμα δύο βιβλίων που ξεφεύγουν από τις ετεροκανονικές φόρμες: τη Μαρία Φακίνου, μεταφράστρια του «Αργοναύτες» της Μάγκι Νέλσον και των Translatress που μετέφρασαν συλλογικά «Το Σώμα της και άλλες εκδηλώσεις» της Κάρμεν Μαρία Ματσάδο. Ακολούθησε η συνεργασία με το Athens Pride και το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, το οποίο παραχώρησε τη ζεστή αίθουσά του στον Πύργο Βιβλίων στις 24 Νοεμβρίου 2024. Η Κατερίνα Σεργίδου, ερευνήτρια φύλου και φεμινισμού,που συντόνισε την εκδήλωση, μεταξύ άλλων δήλωσε: «Επιθυμούμε να είμαστε όλες, όλοι και όλα ίσα απέναντι στη μεροληπτική γραμματική».

«Η γλώσσα είναι μία δύναμη που χαράζει στην άμμο την αλήθεια...»

«Αφού, όπως είπατε, η γλώσσα δεν υπάρχει παρά μόνο όταν αρχίζει να μιλιέται, πώς βοηθάμε τα παιδιά μας; Πώς μιλάμε στα παιδιά, ώστε αυτή να γίνει συμπεριληπτική και αγαπητική;» ρώτησε τη Χλόη Κολύρη μία θηλυκότητα -μητέρα η ίδια- από τα άτομα που παρακολουθούσαν την εκδήλωση. «Νιώθω πολύ περήφανη με αυτήν την ερώτηση, γιατί εγώ που δεν απέκτησα παιδιά -παρ’ όλο που αγαπώ με πάθος όλα τα Παλαιστινιάκια και τα μαυράκια- νομίζω ότι δικαιούμαι να απαντήσω, γιατί είναι ένας κόσμος ολόκληρος. Και πρέπει να προσέξω γιατί απαντώ στην επιστήμονα. Και σας αποκαλώ έτσι γιατί έχετε κάνει ένα παιδί» είπε η Χλόη Κολύρη.

«Η γλώσσα μας στην πραγματικότητα δεν είναι η γλώσσα μας, αλλά η γλώσσα ενός άλλου» ξεκίνησε να εξηγεί η κ. Κολύρη. «Ποιου άλλου; Μετά το στάδιο καθρέφτη, όπου η εικόνα που έχει το μωρό -μέχρι τους έξι μήνες- για τον εαυτό του, αντικαθίσταται από ένα φαντασιακό άλλο που είναι το καθρέφτισμα του εαυτού του μέσα από τα μάτια της μητέρας. Αυτό από εδώ και πέρα είναι το “εγώ”. Με αυτό το “εγώ” θα λειτουργήσουμε και θα μιλήσουμε. Κι αυτό δεν έχει καμία σχέση με μητριαρχία-πατριαρχία, αλλά μόνο με τη θηλυκότητα. Επομένως, επειδή ήδη αυτό που το παιδί έχει είναι η γλώσσα ενός άλλου, αυτό το παιδί έρχεται μέσα από το δικό σου βλέμμα και η γλώσσα, που έχει, έρχεται μέσα από σένα. Είναι ακατάλυτα δεμένη με τη γλώσσα του παιδιού. Εμπιστεύσου απόλυτα τον εαυτό σου. Δεν είναι ζαριά. Είναι υποχρέωσή σου να το χαρείς και να το καταναλώσεις κι όχι να το ορίσεις και να το καθορίσεις. Υποχρέωσή σου είναι να το ξοδέψεις και το παιδί δεν περιμένει να του εξασφαλίσεις ένα μέλλον σπουδών κι ένα σπίτι για να μείνει, αλλά περιμένει να είσαι χαρούμενη. Αυτό περιμένει. Κι αυτό είναι το προαίσθημα της γλώσσας.

Οσοι χειριζόμαστε τη γλώσσα και στη δουλειά μας και στα γραπτά μας πρέπει να έχουμε στον νου μας τη φροντίδα. Για να έχει η γλώσσα τη σωστή εκφραστικότητα, να ηχεί ωραία, να δίνει το νόημα. Αλλά από την άλλη πλευρά πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί για να αναιρούμε την πατριαρχική οικειοποίηση, τη γλώσσα των διαχωρισμών και των εξαιρέσεων. Ο Βιτγκενστάιν μάς λέει ότι ένα σημαίνον αντιστοιχεί σε μία λέξη, σε μία εικόνα. Αυτό το σημαίνον δεν είναι η γλώσσα του ανθρώπου, είναι της γλώσσας του Θεού που ξέρει τις σειρές των δικών μας αδυναμιών. Γιατί όταν ακούμε τη φράση “εγώ μιλώ” ακούμε το “μιλώ, εγώ, ένας άνδρας μορφωμένος από τη Δυτική Ευρώπη”. Η γλώσσα είναι μία δύναμη που χαράζει στην άμμο την αλήθεια ότι η ζωή είναι σταθερά στραμμένη στον άλλον και μόνο μέσα από τον άλλον μπορούμε να βρούμε και το φύλο μας και τη ζωή και τη γλώσσα», κατέληξε η Χ. Κολύρη.

Εξομολόγηση μιας μεταφραστικής... αμαρτίας

Στον δεύτερο κύκλο συζήτησης, οι μεταφράστριες και συγγραφείς, Μαρία Αγγελίδου, Μαρία Φακίνου, καθώς οι Γιώτα Μητσούρα και Αθηνά Νικηταρά, μέλη της γυναικείας μεταφραστικής ομάδας Translatress, έδωσαν τις δικές τους απαντήσεις για τα εμπόδια που μπορεί να συναντούν ή να μη συναντούν στη μετάφραση.

«Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα βιώνουμε μία άνθηση της φεμινιστικής και της queer γραφής. Υπάρχει μία πολύ μεγάλη βιβλιοπαραγωγή συλλογικών βιογραφιών και νιώθω την ανάγκη να πω ότι η μετάφραση αποτελεί και φεμινιστική πράξη γιατί μετακινούμαστε συνεχώς στη θέση του υποκειμένου που γράφει το αρχικό κείμενο και μπαινοβγαίνουμε σε αυτήν τη μεθοριακή σχέση ανάμεσα στη συγγραφέα και την αναγνώστρια, δημιουργώντας τελικά ένα τρίτο σώμα» επισήμανε η Κατερίνα Σεργίδου πριν απευθύνει στο πάνελ των μεταφραστριών το ερώτημα:

«Ποια ή ποιες μεταφραστικές δουλειές, ποιο ή ποια από τα μεταφραστικά σας διλήμματα που συναντήσατε σας προκάλεσε μεγαλύτερη αναταραχή σε σχέση με την απόδοση της έμφυλης γλώσσας κι αν μπορείτε να μας δώσετε ένα παράδειγμα».

«Υπάρχει ένα όριο στην ελληνική γλώσσα» σημείωσε η κ. Φακίνου, αναφερόμενη σε δύο παραδείγματα: «Επειδή η Μάγκι Νέλσον στους “Αργοναύτες”, από τις πρώτες σελίδες, φαίνεται να έχει το ίδιο πρόβλημα με μένα, δεν ξέρει με ποια αντωνυμία να απευθυνθεί στον Χάρι και ούσα πιο έξυπνη χρησιμοποιεί το δεύτερο ενικό. Πολύ ωραία λειτουργεί αυτό στα αγγλικά, στα ελληνικά όχι πάντα. Ειδικά όταν θέλει να του πει “you are beautiful”, οπότε εγώ πρέπει να διαλέξω ένα γένος. Η άλλη λύση που είχα ήταν να χρησιμοποιήσω το δεύτερο πληθυντικό που μου αρέσει πάρα πολύ γιατί δημιουργεί και μία αμεσότητα. Κι αυτή ήταν μία μεταφραστική αμαρτία» επισήμανε η μεταφράστρια, προσθέτοντας ένα ακόμη δύσκολο μεταφραστικό σημείο: «Στο κείμενο υπάρχει η απεύθυνση “you reader”. Το “αναγνώστης, αναγνώστρια” δεν μου κόλλαγε καθόλου, το να πω “αναγνωστικό κοινό” μου κλότσαγε στο κείμενο οπότε μετά από πολλή σκέψη κατέληξα στο “εσείς που διαβάζετε αυτό το βιβλίο”. Αλλά στο δεύτερο “reader” που υπάρχει δεν μπόρεσα να βρω κάτι έξυπνο και απαλείφθηκε» εξομολογήθηκε η κ. Φακίνου, προσθέτοντας ότι πρόκειται για μια τεχνική που συνήθως δεν ακολουθεί, να παίρνει την πρωτοβουλία για να σβήνει κάποια πράγματα. «Εδώ, όμως, έπρεπε να ζυγίσω αυτά τα δύο και είπα “ωραία, θα μου το συγχωρήσουν”».

Η M. Αγγελίδου, μεταφράστρια του «Βιβλίο από αίμα», είχε διαφορετική γνώμη και εμπειρία.

«Για μένα είναι λίγο ακατανόητο όλο αυτό το κομμάτι της στράτευσης της μετάφρασης στην ταυτότητα της γλώσσας, γιατί από τη δική μου εμπειρία τις αποφάσεις τις παίρνει ο/η συγγραφέας» επισήμανε η κ. Αγγελίδου. «Μου ήταν πολύ φυσικό να ακολουθήσω τη συγγραφέα στις αποφάσεις αυτές. Το δύσκολο είναι να κάνω την ίδια δουλειά με έναν συγγραφέα/μία συγγραφέα που δεν το ’χει κάνει. Το ότι καταφεύγουμε στα ρήματα αυτά είναι γιατί είμαστε μία γλώσσα που αγαπάει τα ρήματα. Υπάρχουν γλώσσες που αγαπούν τα ουσιαστικά. Τα γερμανικά είναι μια τέτοια γλώσσα. Που μπορεί να μετατρέψει σε ουσιαστικό τα πάντα. Εμείς αντίθετα έχουμε μια γλώσσα που έχει ευχέρεια στο ρήμα. Μπορούμε να πούμε τα πάντα με ρήμα. Επειδή είμαστε μια γλώσσα με ισχυρή συντακτική δομή, είναι και μία ευκαιρία να το σκεφτούμε πιο πολύ σε βάθος και λίγο, όπως είπε η κ. Κολύρη, έχοντας στο μυαλό μας, τον άλλον, την άλλη, το άλλο, τους άλλους γύρω μας που κι αυτοί έχουν δικαίωμα».

Ενδιαφέρον και το δεύτερο ερώτημα της κ. Σεργίδου προς τις μεταφράστριες: «Οταν έπρεπε να μεταφράσω ορισμούς για τη γυναικοκτονία, βρέθηκα σε ζητήματα που δεν είχαμε αντιμετωπίσει στα ελληνικά. Σκεφτόμουν: Πρέπει να επινοήσουμε έναν νεολογισμό ή να κάνουμε μία σημείωση. Συναντήσατε κάτι παρόμοιο στη δική σας διαδρομή;»

«Ναι, μπορεί από μία γλώσσα να λείπει η πραγματικότητα που θα έχει γεννήσει τη γλώσσα που χρειάζεσαι» παραδέχτηκε η Μ. Αγγελίδου, συμπληρώνοντας ότι «η γυναικοκτονία είναι κάτι που αξίζει τον κόπο και να παλέψουμε και να υποφέρουμε προκειμένου να γίνει μία λέξη που να μη τη σκεφτόμαστε πια»

«Πόσο δυσκολευτήκαμε να αποδώσουμε τη γυναικεία σεξουαλικότητα, τη γυναικεία επιθυμία, την ικανοποίηση με τρόπο που να μην ακούγεται χυδαίος ή μειωτικός και καθώς οι ανάγκες γίνονται πιο ορατές και τα θέματα πιο επείγοντα, η γλώσσα βρίσκει δρόμο να πει αυτό που θέλει», σημειώνουν οι Τranslatress.

«Είναι πολύ εύκολο στα αγγλικά να έχουμε τέτοιου είδους ουσιαστικά. Στα ελληνικά είναι πάρα πολύ δύσκολο» παρενέβη η Μ. Αγγελίδου. Ομως πλέον έχουμε την τάση να δημιουργούμε πάρα πολλά καινούργια ουσιαστικά κρυμμένα στην κατάληξη “-ότητα”, τα οποία δεν τα ξέρουμε καλά και τα χρησιμοποιούμε επειδή έχουμε την αίσθηση ότι πράττουμε σωστά, ότι ισορροπούμε σωστά, όπως π.χ. η νησιωτικότητα. Δεν είναι ακόμη χρήσιμα ακόμη αλλά θα γίνουν. Εχω μεγάλη εμπιστοσύνη και στην γλώσσα κι ας είναι μερικές φορές δυνατά περιοριστική. Αλλά είναι ο χώρος όπου μπορούμε να νεωτερίσουμε, να ξαναψηφίσουμε πράγματα από την αρχή. Εχω εμπιστοσύνη και στους ανθρώπους που μιλάνε κι ας κάνουν λάθη, πολλοί, οι περισσότεροι. Αλλά δεν μπορούμε να είμαστε χωρίς αυτούς... Οι λέξεις που σήμερα είναι λάθος, αν τις κάνουν πάρα πολλοί, οι ψηφοφόροι του λάθους, αύριο θα βρίσκονται στα λεξικά μας», κατέληξε η Μ. Αγγελίδου.

*Το Κιμ Ντε Λορεζόν (δεν χρησιμοποιεί αρσενική αντωνυμία - Το Κιμ)