Στον λαβύρινθο της λογοτεχνικής αγωνίας

«Η κριτική της λογοτεχνίας, όπως επιχειρώ να την ασκήσω, είναι καταρχήν λογοτεχνική: προσωπική δηλαδή και παθιασμένη. Δεν πρόκειται για φιλοσοφία, πολιτική ή οργανωμένη θρησκεία. Στην πλήρη δυναμική της -Τζόνσον, Χάζλιτ, Σαρλ Ογκιστέν Σεντ-Μπεβ και Πολ Βαλερί μεταξύ άλλων- είναι ένα είδος θυμόσοφης λογοτεχνίας και επομένως ένας στοχασμός πάνω στη ζωή. Ωστόσο οποιαδήποτε διάκριση ανάμεσα στη λογοτεχνία και τη ζωή είναι παραπλανητική. Η λογοτεχνία για μένα δεν είναι απλώς το σημαντικότερο κομμάτι της ζωής∙ είναι η μορφή της ζωής που δεν μπορεί να πάρει άλλη μορφή»

Χάρολντ Μπλουμ

Ο Χάρολντ Μπλουμ, κορυφαίος κριτικός λογοτεχνίας των καιρών μας και συγγραφέας του «Δυτικού Κανόνα», είναι πάντα μια αστείρευτη πηγή από την οποία πίνουν νερό δημοσιογράφοι, κριτικοί λογοτεχνίας, αναγνώστες και συγγραφείς. Πέντε χρόνια μετά τον θάνατό του κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Gutenberg το εμβληματικό έργο του «Η ανατομία της επίδρασης» -με υπότιτλο «Η λογοτεχνία ως τρόπος ζωής»-, σε επιμέλεια και απόδοση ποιημάτων του Δημήτρη Δημηρούλη και μετάφραση του Κώστα Αντωνίου.

Σε έναν τόμο 550 σελίδων ο Μπλουμ, «κοιτάζοντας» προς τα πίσω, περιλαμβάνει τους πιο επιδραστικούς συγγραφείς, διαφορετικών εποχών και ειδών, με τους οποίους αναπτύσσει έναν νοητό διάλογο με αφορμή το έργο τους και την ασυνείδητη ή ενσυνείδητη «αγωνία» τους να καθορίσουν την εποχή τους και τους επιγόνους τους, αλληλεπιδρώντας ή «σκοτώνοντας» πολλές φορές τους δικούς τους λογοτεχνικούς πατέρες. «Η “Ανατομία της επίδρασης” καταπιάνεται με ένα ευρύ φάσμα των σχέσεων επιρροής. Στην αρχή είναι πάντα ο Σαίξπηρ∙ και ξεκινάω μαζί του, πηγαίνοντας από την επίδραση που άσκησε ο Μάρλοου σε αυτήν που άσκησε εκείνος πάνω σε άλλους συγγραφείς, από τον Τζον Μίλτον έως τον Τζέιμς Τζόις. Ποιητές που έγραψαν στα αγγλικά μετά τον Μίλτον είχαν την τάση να παλεύουν μαζί του, αλλά οι μεγάλοι ρομαντικοί έπρεπε πάντα να κάνουν ανακωχή και με τον Σαίξπηρ. Ο Ουέρντσουερθ, ο Σέλεϊ και ο Κιτς έπρεπε, με πολύ διαφορετικούς τρόπους, να επεξεργαστούν στην ποίησή τους μια σχέση ανάμεσα στον Σαίξπηρ και τον Μίλτον. Οπως θα δούμε, η άμυνα του Μίλτον απέναντι στον Σαίξπηρ είναι μια εξαιρετικά επιλεκτική απώθηση, ενώ του Τζόις μια καθολική οικειοποίηση».

Σχεδόν απολογητικά ο Μπλουμ στο εισαγωγικό του σημείωμα «απαντά» στους επικριτές του -έχουμε και στη χώρα μας αρκετούς- για τη «λατρεία» του προς τον «μεγάλο βάρδο», λέγοντας πως είναι δίκαιος διότι κανείς από όσους έπονται του Σαίξπηρ δεν κατάφερε να τον αποφύγει.

Το βιβλίο είναι χρονολογικά προσδιορισμένο και χωρισμένο σε τέσσερις ενότητες που καταλαμβάνουν την περίοδο από τον 16ο αιώνα έως τον 21ο. Δεν πρόκειται όμως για μια γραμμική πορεία καθώς ο συγγραφέας του «παίρνει» διάφορα σταυροδρόμια που διασχίζουν τον χώρο και τον χρόνο. Για παράδειγμα, η δομή της λογοτεχνικής επίδρασης των Αμερικανών λογοτεχνών είναι πραγματικά λαβυρινθώδης. Ο Ουόλτ Ουίτμαν τοποθετείται πλάι στους Σέλεϊ, Λεοπάρντι, Στίβενς αλλά και πλάι στους Μίλτον και Τένισον.

«Οι φοιτητές μου», γράφει ο Μπλουμ, «με ρωτούν συχνά γιατί οι μεγάλοι συγγραφείς δεν μπορούν να ξεκινήσουν από το μηδέν, δίχως κανένα παρελθόν στις πλάτες τους. Το μόνο που μπορώ να τους απαντήσω είναι πως η λογοτεχνία δεν λειτουργεί κατ’ αυτόν τον τρόπο, αφού, στην πράξη, όπως ίσχυε και στο λεξιλόγιο του Σαίξπηρ, έμπνευση σημαίνει επίδραση».

Αναφέρεται ένα εξαιρετικό παράδειγμα, στην Υπεράσπιση της ποίησης, όπου ο Σέλεϊ μιλάει για την επίδραση: «Γιατί στην ώρα της δημιουργίας ο νους μοιάζει με μισοσβησμένο κάρβουνο, που μια αθέατη επιρροή, ωσάν άνεμος άστατος, του δίνει προσωρινή λάμψη: αυτή η δύναμη αναδύεται από μέσα, όπως το χρώμα ενός λουλουδιού που ξεθωριάζει και αλλάζει καθώς μεγαλώνει, και τα συνειδητά μέρη της φύσης μας δεν μπορούν να προφητέψουν την άφιξη ή την αναχώρησή της. Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί σε τι βαθμό τελειότητας θα είχε φτάσει η ποίηση εάν αυτή η επιρροή μπορούσε να διαρκέσει εσαεί, στην πιο γνήσια καθαρότητα και δύναμη». Και συμπληρώνει ο Μπλουμ πως όπως ο Σαίξπηρ έτσι και ο Σέλεϊ με τον όρο επίδραση εννοεί την έμπνευση.

Στο ομολογουμένως δύσκολο αυτό πόνημά του ο Μπλουμ καταλήγοντας κάνει ξεχωριστή αναφορά στον Ομηρο. «Ο ανταγωνισμός του Ομήρου ήταν με την ποίηση του παρελθόντος, αλλά μετά τον Ομηρο όλοι αγωνίστηκαν εναντίον του: Ησίοδος, Πλάτων, Πίνδαρος, οι Αθηναίοι τραγικοί και οι Λατίνοι που ήρθαν αργότερα». Και βέβαια σημειώνει την επίδραση του Δάντη, θεωρώντας τον μοναδικό αντίπαλο του Σαίξπηρ στη δυτική λογοτεχνία.

Εύστοχα σημειώνει στον πρόλογό του ο επιμελητής του βιβλίου Δημήτρης Δημηρούλης -ο οποίος έκανε εξαιρετική δουλειά όπως και ο μεταφραστής Κώστας Αντωνίου- πως «ο λόγος του Μπλουμ μοιάζει χαώδης, σαν έκρηξη άναρχης φαντασμαγορίας, ωστόσο η προσήλωσή του στο ίδιο εγχείρημα, με σταθερές παραμέτρους, σε όλο τον συγγραφικό βίο του, συγκροτεί τη μοναδικότητα ενός μικρού σύμπαντος, στο οποίο καλείται ο αναγνώστης να εισέλθει και να αποκαλύψει τα μυστικά του».

Ο επίλογος του βιβλίου είναι ίσως και η «ψυχή» του για όσους αναγνώστες αποφασίσουν να βουτήξουν στα πολύ βαθιά νερά της πολύπλευρης, πολυεπίπεδης και περίπλοκης σκέψης του σπουδαίου Χάρολντ Μπλουμ: «Ο Πολ Βαλερί είπε σοφά ότι ποτέ δεν τελειώνει ένα ποίημα, παρά μονάχα εγκαταλείπεται. Δεν υπάρχει διέξοδος από τον λαβύρινθο της λογοτεχνικής αγωνίας, από τη στιγμή που θα φτάσεις στο σημείο όπου ο λαβύρινθος αρχίζει να σε διαβάζει πληρέστερα απ’ ό,τι εσύ ο ίδιος θα μπορούσες να συμπεριλάβεις άλλες φαντασίες. Αυτός ο λαβύρινθος είναι η ίδια η ζωή».