Τον Δεκέμβριο του 1967 ο τότε βασιλιάς Κωνσταντίνος έθεσε σε εφαρμογή ένα σχέδιο ανατροπής της δικτατορικής κυβέρνησης των συνταγματαρχών. Στις 13-12-1967 μονάδες των Ενόπλων Δυνάμεων προσκείμενες στον βασιλιά θα επιχειρούσαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τις στρατιωτικές μονάδες της χώρας και να εκδιώξουν τη χούντα. Ωστόσο, οι κινήσεις του Κωνσταντίνου χαρακτηρίζονταν από αφελή σχεδιασμό, έλλειμμα μυστικότητας και οργάνωσης, στοιχεία που προσέδωσαν αργότερα στις ενέργειές του τον χαρακτηρισμό «κίνημα-οπερέτα».
Οπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο ιστορικός Σόλων Γρηγοριάδης, «ενώ όμως ο βασιλιάς προσπαθούσε να τηρήσει συνωμοτισμό, η επικείμενη ενέργειά του είχε γίνει κοινό μυστικό».(1) Επίκεντρο του επιχειρησιακού σχεδιασμού ήταν η Βόρεια Ελλάδα. Η απόπειρα του Κωνσταντίνου οδηγήθηκε σε απόλυτο αδιέξοδο μέσα σε λίγες μόνο ώρες. Ο Κωνσταντίνος με την οικογένειά του –«από χωρίου εις χωρίον κρυπτόμενος», όπως έλεγαν οι πραξικοπηματίες– διέφυγε κακήν-κακώς με αεροπλάνο στη Ρώμη. Παρά το γεγονός ότι η συντριπτική αποτυχία του «αντικινήματος» σήμανε και την έναρξη ενός γύρου συλλήψεων, αποστρατεύσεων και καθαιρέσεων για δεκάδες στρατιωτικούς που πίστεψαν πως μέσω αυτού θα μπορούσε να εκδιωχτεί η χούντα, η ενέργεια του βασιλιά και η κατάρρευσή της χαρακτηρίστηκε –και έτσι παρέμεινε στη συλλογική μνήμη– «αναίμακτος»· χαρακτηρισμός που βρίσκεται σε απόλυτη δυσαρμονία με την πραγματικότητα, καθώς υπήρξαν τουλάχιστον τέσσερις περιπτώσεις διαπιστωμένων θανάτων σε πολεμικά επεισόδια κατά τη μέρα εκείνη. Παρά όμως τα 50 χρόνια που διανύθηκαν από την επάνοδο της Δημοκρατίας και τα 57 από το περιβόητο «αντικίνημα», τα ονόματα και τις συνθήκες του θανάτου των τεσσάρων θυμάτων της διαμάχης μοναρχίας - χούντας συνεχίζουν να αποσιωπώνται. Οι όποιες αναφορές σε δύο εκ των θυμάτων ήταν ελάχιστες και γρήγορα πέρασαν στη λήθη. Μετά την έκδοση του βιβλίου «Θάνατοι στη χούντα» και τις σχετικές αναφορές, οι φωτογραφίες των θυμάτων των συρράξεων εκείνης της ημέρας έχουν αναρτηθεί στον χώρο του Συνδέσμου Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών.
Οι τέσσερις νεκροί της 13-12-1967
Στην Ελευσίνα: Ευάγγελος Βασιλάκος
Ο σμηνίτης Ευάγγελος Βασιλάκος, ετών 21, βρισκόταν σε διατεταγμένη υπηρεσία σε φυλάκιο του αεροδρομίου της Ελευσίνας. Διέμενε στον Κάλαμο Αττικής –όπου πολύ αργότερα, μετά από ενέργειες της οικογένειάς του, το όνομά του καταγράφηκε στο ηρώο της πλατείας και δόθηκε σε δρόμο της περιοχής. Ο Βασιλάκος κλήθηκε να αμυνθεί έναντι των δυνάμεων των ΛΟΚ που επιχειρούσαν να καταλάβουν το στρατόπεδο όπου υπηρετούσε. Είτε επειδή το φυλάκιο είχε αποκοπεί τηλεφωνικά από την υπόλοιπη μονάδα είτε επειδή οι διαταγές που λάμβανε ήταν αντικρουόμενες, άλλοτε διατασσόμενη άμυνα και άλλοτε παράδοση, ο Βασιλάκος παρέμεινε στη θέση του υπερασπιζόμενος το στρατόπεδο και σκοτώθηκε από βλήμα πολυβόλου όπλου των επιτιθέμενων δυνάμεων. Διακομίστηκε νεκρός στο νοσοκομείο της Αεροπορίας. Η οικογένειά του δέχτηκε πιέσεις να μη μιλήσει για ό,τι συνέβη και να μην ψάξει να μάθει για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες σκοτώθηκε ο νεαρός σμηνίτης.
Στην Τανάγρα: Δημήτριος Ρίζος
Ο έφεδρος λοχίας Δημήτρης (Τάκης) Ρίζος, 21 ετών από τη Νάουσα, υπηρετούσε τη θητεία του στα τεθωρακισμένα στο στρατόπεδο στου Γουδή και θα απολυόταν σε λίγες εβδομάδες. Στάλθηκε με άλλες δυνάμεις του στρατοπέδου στο αεροδρόμιο της Τανάγρας για να παρεμποδίσουν προσγείωση ή απογείωση αεροπλάνων που μετείχαν στο κίνημα του βασιλιά. Πλησιάζοντας στο στρατόπεδο, ο ουλαμός βλήθηκε από πολεμικά αεροσκάφη και πυροβόλα όπλα. Ο Ρίζος ήταν αρχηγός πληρώματος και χειριζόταν το όπλο άρματος, το οποίο βλήθηκε από τα πυρά. Χτυπήθηκε στο πρόσωπο από μυδράλιο και σκοτώθηκε ακαριαία. Στην οικογένειά του ο θάνατός του παρουσιάστηκε αρχικά σαν ατύχημα, αλλά η αλήθεια έγινε αργότερα γνωστή. Το όνομά του συμπεριλαμβανόταν –με λανθασμένη ημερομηνία θανάτου– στον ανεπίσημο κατάλογο των 88 θυμάτων της χούντας που διαβαζόταν στο Πολυτεχνείο.
Στον Ροδίτη Κομοτηνής: Σωτήρης Κοτρωνιάς, Χρήστος Μπουρνάκας
Ο στρατιώτης Σωτήρης Κοτρωνιάς, 21 ετών από την Αναβρυτή Αιτωλοακαρνανίας, υπηρετούσε το 513 τάγμα στην Κομοτηνή και σύντομα θα απολυόταν. Στις 13 Δεκεμβρίου η μονάδα του τάχθηκε υπέρ του βασιλιά και δυνάμεις του στρατοπέδου τοποθετήθηκαν σε δρόμο κοντά στην Κομοτηνή, στο χωριό Ροδίτης. Εκεί, κατά τα μεσάνυχτα της 13ης προς 14η Δεκεμβρίου 1967, δέχτηκαν καταιγισμό πυρών από τα πυροβόλα αρμάτων προσκείμενης στη χούντα μονάδας που έφτασε στο σημείο. Ο Κοτρωνιάς, ευρισκόμενος στο πίσω κάθισμα ενός στρατιωτικού τζιπ, δέχτηκε τρεις σφαίρες στο κεφάλι και σκοτώθηκε ακαριαία, την ώρα που προσπαθούσε να στείλει σήμα «κατεπείγον». Στο σημείο υπήρξε και άλλος σοβαρός τραυματισμός, ενώ επίσης τραυματίστηκε θανάσιμα ο λοχίας Χρήστος Μπουρνάκας. Η οικογένειά Κοτρωνιά δέχτηκε πιέσεις να μη μιλήσει.
Ο μόνιμος λοχίας Χρήστος Μπουρνάκας, 30 ετών, με καταγωγή από τους Ραφταναίους Ιωαννίνων, ήταν παντρεμένος και είχε δύο παιδιά. Στις 13 Δεκεμβρίου η μονάδα τού Μπουρνάκα βρισκόταν ήδη στο χωριό Κρωβύλη Ροδόπης και κινήθηκαν προς τον Ροδίτη όπου βρίσκονταν οι βασιλικές δυνάμεις. Ο Μπουρνάκας αποβιβάστηκε από το άρμα, με εντολή να παρεμποδίσει τον επικεφαλής των βασιλικών δυνάμεων να επικοινωνήσει με τους ανωτέρους του, αλλά, αφού αποβιβάστηκε, η μονάδα του άρχισε να πυροβολεί με αποτέλεσμα τον θάνατο του Κοτρωνιά και τον δικό του θανάσιμο τραυματισμό. Απεβίωσε δύο ώρες αργότερα στο Νοσοκομείο Κομοτηνής. Κατά μία εκδοχή, ο θάνατός του ήταν αποτέλεσμα της άρνησής του να πυροβολήσει κατά των βασιλικών δυνάμεων. Στη σύζυγό του αποδόθηκε πολεμική σύνταξη για θάνατο «εν διατεταγμένη υπηρεσία». Για τα γεγονότα στον Ροδίτη και τον θάνατο των Κοτρωνιά - Mπουρνάκα έχει γραφτεί βιβλίο από τον συγγραφέα Χαράλαμπο Παπαλουκά.
Συμπλοκές των δυνάμεων βασιλικών - χουντικών πιθανότατα υπήρξαν και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, όπως και ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες για περισσότερους νεκρούς. Η πιο ενδιαφέρουσα από αυτές αφορά τον λοχία πενταετούς θητείας Νικόλαο Παπαδάκη, 22 ετών, με καταγωγή από τον Εβρο, ο οποίος θα απολυόταν τον Απρίλιο του 1967 αλλά μετά το πραξικόπημα η θητεία του παρατάθηκε. Επίσημα ο θάνατός του αποδόθηκε σε τροχαίο ατύχημα σε διατεταγμένη υπηρεσία. Ο αδελφός του κατήγγειλε τον θάνατό του ως δολοφονία επισημαίνοντας ότι υπήρχε τρύπα από σφαίρα στο κρανίο. Επισήμανε επίσης ότι έγιναν δύο δικαστήρια στα οποία άλλαζαν οι μάρτυρες, ενώ στο τρίτο και τελευταίο δεν παραστάθηκαν μάρτυρες. Στην οικογένειά του αποδόθηκε πολεμική σύνταξη.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στη Μεταπολίτευση μια τηλεφωνήτρια του ΟΤΕ έκανε λόγο για στρατιώτη δολοφονημένο στις τουαλέτες του κτιρίου κατά τη μέρα του βασιλικού «αντικινήματος». Η τηλεφωνήτρια υποστήριξε ότι δέχτηκε εντολές να μη μιλήσει. Εντούτοις, στην κατοπινή επίσημη κατάθεσή της ανέφερε ότι δεν ήταν σίγουρη εάν ο στρατιώτης ήταν νεκρός ή κοιμόταν ή ήταν αναίσθητος.
Το 1975, μετά από ερώτηση του βουλευτή Θ. Ανδρεάδη στη Βουλή σχετικά με τον αριθμό των θυμάτων, ο υπουργός Εθνικής Αμυνας Ευάγγελος Αβέρωφ αναφέρθηκε σε τέσσερις νεκρούς κατά το αντιπραξικόπημα, τρεις στρατιώτες και έναν σμηνίτη, καθώς και σε τέσσερις τραυματίες. Πρόσθεσε, όμως, πως δεν θεώρησε ικανοποιητικό το πόρισμα της έρευνας και διέταξε να επανεξεταστεί η υπόθεση· ωστόσο, δεν διαπιστώθηκε να δημοσιεύτηκε ή και να υπήρξε άλλο πόρισμα και οι θανόντες δεν κατονομάστηκαν από τον υπουργό. Η αναφορά σε τέσσερις νεκρούς πιθανότατα αφορούσε τους Κοτρωνιά, Ρίζο, Βασιλάκο και Μπουρνάκα. Ο βουλευτής που έθεσε την ερώτηση υποστήριξε ότι είχε στη διάθεσή του δώδεκα σελίδες με δακτυλογραφημένα ονόματα θυμάτων κατά το πραξικόπημα και το «αντιπραξικόπημα», αλλά δεν διαπιστώθηκε να δόθηκαν ποτέ τα παραπάνω ονόματα στη δημοσιότητα.
Στην εποχή της εντεινόμενης λήθης και τη χώρα της επιλεκτικής μνήμης, η έννοια της ιστορικής αλήθειας εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται περισσότερο ως ευχή παρά ως υποχρέωση. Παρά τις τέσσερις τεκμηριωμένες περιπτώσεις νεκρών και τις όποιες συζητήσεις και κοινοβουλευτικές ερωτήσεις για περισσότερους θανάτους κατά τη μέρα εκείνη, εντύπωση προκαλεί η συνεχιζόμενη αποσιώπησή τους από τη συντριπτική πλειονότητα των αναφορών στο «αντιπραξικόπημα» του Κωνσταντίνου, αλλά και γενικότερα των αναφορών στα πεπραγμένα της χούντας. Η υπόμνηση των θανάτων αυτών αποτελεί ιστορική οφειλή και ελάχιστη ηθική δικαίωση απέναντι στους νεκρούς και στις οικογένειές τους.
*Συγγραφέας του βιβλίου «Θάνατοι στη χούντα» (εκδόσεις Τόπος - 2024) [email protected]
● Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο του Δημήτρη Βεριώνη «Θάνατοι στη χούντα»
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας