Δυο λόγια ακόμη....

Στην «Εφ.Συν.», 21-22.9.2024, με τίτλο «Για την “υπερρεαλιστική φωνή”…», είχα υπενθυμίσει τα εκατό χρόνια από τη δημοσίευση του Manifeste du surréalisme (1924) του A. Breton. Συνεχίζω…

Ενθάρρυνση μορφών «ετεροτοπίας»; Η υπερρεαλιστική πρακτική, που αντιτίθεται κατευθείαν στο «βασίλειο της λογικής» και στο σχήμα του «πολιτισμού» που το νομιμοποιεί, ενθαρρύνει μορφές «ετεροτοπίας». Με την αρνητική σημασία πρόκειται για ό,τι αντιπαρατίθεται στο «ταυτόν» και με τη θετική ό,τι μπορεί να το παρωθήσει σε μια διεργασία αναστοχασμού. Και με τις δύο σημασίες, βέβαια με την καταχώριση διακριτών λειτουργιών, η «ετεροτοπία» εγκαθίσταται προκλητικά στον υπάρχοντα κόσμο, για να υποδείξει το απευκταίο και αντίστοιχα το ευκταίο. Ειδικότερα, χώρες της «Ανατολής» βγαίνουν στην επιφάνεια ως «άλλος» τόπος των υπερρεαλιστών της «Δύσης», ως σφήνα μάλιστα στην πλάτη των δικών της πλαισίων συμπεριφοράς.

Η «ετεροτοπία» ως κριτική των «ταυτοτήτων» προϋποθέτει την πρόκληση του «άλλου», μέσω της εναλλαγής ρόλων και στάσεων που κάνει εφικτή τη δυνατότητα να διπλασιάζεται ο κόσμος. Η μαθητεία στο «ταξιδεύειν» μέσα στον «άλλο» τόπο και χρόνο, δηλαδή στο σύνολο των στιγμών περάσματος από το «ταυτόν» στο «έτερον» και τούμπαλιν, γνωρίζει πολλές εκδοχές. Κατά τον Breton, το «θαυμαστό» χρησιμοποιείται ευρύτατα από τις λογοτεχνίες του Βορρά και της Ανατολής (βλ. και 1926: 293-294), με βάση το οποίο διεγείρεται η «ανθρώπινη ευαισθησία για μακρό χρονικό διάστημα» και στο οποίο αποτυπώνεται η «αθεράπευτη ανθρώπινη ανησυχία». Κι αν «ζούμε όντως σύμφωνα με τη φαντασία μας, όταν είμαστε εκεί», ενδέχεται να επιλέγουμε την εγκατάσταση σε «απόμακρες περιοχές» που κρίνουν και την «αντοχή του ταξιδιώτη».

Η «υπερρεαλιστική ατμόσφαιρα», που συνθέτει η αυτόματη γραφή με την «ιλιγγιώδη κούρσα» των εικόνων, δηλαδή με τα «αποκλειστικά πηδάλια του πνεύματος», συνίσταται στην «ύπατη πραγματικότητα αυτών των εικόνων» που σε κάθε περίπτωση δεν έχει καμία σχέση με ό,τι ονομάζεται «μοντέρνος κόσμος» (1924: 316, 320, 231, 322, 323, 338, 345). Η «allotropie» (1932: 73-74) θα μπορούσε να σημαίνει την ολομέτωπη επίθεση στην «ευτέλεια της δυτικής σκέψης» και συνάμα την «ανταρσία εναντίον της λογικής» της (1930: 785). Επομένως, θα πρόκειται για την επίμονη πρόγευση μιας «μέλλουσας ηπείρου», με τη συνοδεία μιας «ωραιότερης» Αλίκης στη «χώρα των θαυμάτων» (1925/1926: 20)… Οσο για την ερωτοτροπία με τη «Fédération anarchiste» και τη συνεργασία με το έντυπό της Le Libertaire (1951), αυτή υπήρξε βραχύβια και χωρίς δεσμεύσεις για τη «συμπληρωματική» δραστηριότητα των υπερρεαλιστών (βλ. Pierre 1983: 54, Löwy 2000: 76-79).

Τα βήματα προς την πολιτική. Στο πρώτο Μανιφέστο, εκτός από την πολιτική λειτουργία του κειμένου, καθαγιάζεται ως «μόνη νόμιμη διεκδίκηση» η «πιο μεγάλη ελευθερία του πνεύματος», χωρίς να υπονοείται οποιαδήποτε γείωση στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα της εποχής, κατά την οποία αυτό δημοσιοποιείται. Μάλιστα, η γενίκευση της υπερρεαλιστικής πρακτικής προεξοφλεί ανέλπιστα «κινήματα», τα οποία θα φέρουν σε πέρας «συνελεύσεις σε δημόσιες πλατείες» και συνάμα θα τερματίσει τις «παράλογες εκλογές», τα «κούφια όνειρα», τους «ανταγωνισμούς», τις «μακροχρόνιες καρτερικότητες», την «εναλλαγή των εποχών» και την «τεχνητή τάξη των ιδεών».

Η «ποιητική περιπέτεια», που δεν αποκλείει τον υπερρεαλιστή σε προεκλογική περίοδο να στήσει μια εξέδρα από την οποία «εντελώς μόνος θα διαμελίσει τον αιώνιο ουρανό», για την ώρα δεν συντάσσεται με το κίνημα που αποσκοπεί στην κοινωνική απελευθέρωση. Η οικεία στράτευση, όσο θα διαρκέσει και για όποιους υπερρεαλιστές θα αφορά, με τον τρόπο έστω της συζυγίας Rimbaud («changer la vie») και Marx («Transformer le monde»), ακόμη δεν έχει δρομολογηθεί. Εστω και με τη γνωστής καταγωγής διαβεβαίωση ότι «μετά από τόσες ερμηνείες του κόσμου ήταν ο καιρός να προχωρήσουμε στον μετασχηματισμό του, οι υπερρεαλιστές αντιπαρέρχονται τους «ολιγόμυαλους επαναστάτες» που αδυνατούν να περιλάβουν στην «Επανάσταση» τα προβλήματα του «έρωτα, του ονείρου, της τρέλας, της τέχνης και της θρησκείας». Πάντως δεν κράτησε πολύ η υπαγωγή της «απελευθέρωσης του πνεύματος», του «δεδηλωμένου στόχου» των υπερρεαλιστών, στην «απελευθέρωση του ανθρώπου» που υποσχέθηκε η «προλεταριακή επανάσταση». Για τούτο η ελευθερία ταυτίζεται με την «υγεία» και αντίστοιχα η «απελευθέρωση» με τη «μάχη εναντίον της ασθένειας».

Τι ήταν η βραχύβια η συμπόρευση του Breton με τους «διανοουμένους» του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος; Οπως ήδη έχω σημειώσει, προκλήθηκε το βαθύ χάσμα του Σοσιαλιστικού Κόμματος, το οποίο επικυρώθηκε στο συνέδριο της Tours τον Δεκέμβριο του 1920, και παρατηρήθηκε η αθρόα υποστήριξη διανοουμένων προς το αρτισύστατο γαλλικό τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς, όπως ήταν η κίνηση της «Clarté», που είχε και την πρωτοβουλία για το σχεδίασμα της «Διεθνούς των διανοουμένων». Προνομιακή υπήρξε, εξάλλου, η συνεργασία του με επώνυμους διανοούμενους, κατά τη στενή σημασία του όρου, με τη μορφή των εξωκομματικών συσπειρώσεων και με κάπως ευέλικτο πεδίο συμπόρευσης την υπόθεση της ειρήνης, τον αντιφασισμό, την αποαποικιοποίηση κ.λπ., χωρίς να αποφεύγονται εδώ οι τριβές, γνωστές από τον Rolland και τον Gide έως τον Sartre. Για το θέμα μας, βέβαια, ενδιαφέρει η οργανωτική δομή αυτού του κόμματος και ιδίως οι προγραμματικές του αρχές ως εξαιρετικά προσηλωμένου τμήματος στις αποφάσεις της Κομμουνιστικής Διεθνούς, κυρίως κατά τη δεύτερη περίοδό της. Εχουν ερευνηθεί οι αγωγοί αντικατάστασης του εγχώριου μαρξισμού από τον «μαρξισμό-λενινισμό», με βάση τις «οδηγίες» του ανώτατου οργάνου της Κομμουνιστικής Διεθνούς που απαιτούσε την ιδεολογική ομοιογένεια των «πυρήνων». Δηλαδή των νέων μορφών πρωτοβάθμιων κομματικών οργανώσεων που ιδρύονται αποκλειστικά στον τόπο εργασίας και αναπτύσσουν τις διεκδικήσεις τους στο εργοστάσιο, τηρώντας τις εντολές της «συγκεντρωτικής» τους διοίκησης.

Η «μπολσεβικοποίηση» του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος έγινε αντίστοιχα σύμφωνα με τις αποφάσεις του 5ου συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Ιούνιος – Ιούλιος 1924) και με μοχλό προώθησης τη λειτουργία των «λενινιστικών σχολείων» για την εκπαίδευση των στελεχών του. Ετσι, ο «επιστημονικός σοσιαλισμός», όπως τον είχε εγκολπωθεί μερίδα των Γάλλων Σοσιαλιστών ήδη με τη μετάφραση που είχε εκπονήσει ο Lafargue του Socialisme utopique et socialisme scientifique (1880), μετασχηματίζεται σε «μαρξισμό-λενινισμό», που διαθέτει ενισχυμένη την επιστημονική του εμβέλεια και την πρακτική του εγκυρότητα, εφόσον έδειχνε να συναρτάται με μια μορφή εφαρμογής, που απέδιδε κιόλας τους πρώτους καρπούς. Η «επιστήμη» της κοινωνικής μεταβολής προσγράφεται έτσι στο οπλοστάσιο ενός ειδικού κομματικού μηχανισμού, που επιτυγχάνει την αποκρυπτογράφηση των «νόμων» της ιστορίας και καθοδηγεί εκείνες τις κοινωνικές δυνάμεις που έχουν ως ιστορικό προορισμό την εγκαθίδρυση της αταξικής κοινωνίας.

Με τη γαλλική μετάφραση του Διαλεκτικός και ιστορικός υλισμός, έργο που υπολογίστηκε ως ισάξιο του Discours de la Méthode, διευκρινίζεται η «γενική θεωρία του μαρξιστικού-λενινιστικού κόμματος», καθώς και η «εφαρμογή» του στα «φαινόμενα της κοινωνικής ζωής», που μπορεί να συγκροτηθεί ως επιστήμη «το ίδιο ακριβής, όπως η βιολογία, ικανή να χρησιμοποιεί τους νόμους της εξέλιξης της κοινωνίας για πρακτικές εφαρμογές». Οπως προσέθετε ο Breton, ο «προνοιακός» ρόλος της ΕΣΣΔ στον κόσμο υποκαθιστά την επαγρύπνηση των επαναστατών για την «ανασύνταξη των λόγων που επιβάλλουν τον κοινωνικό μετασχηματισμό». Ετσι, εγκαθίσταται μια πρακτική συμμόρφωσης προς το «ταμπού», δηλαδή μια «οικτρή απολίθωση» του «πιο ζωντανού και του πιο πρωτεϊκού» στοιχείου της «ανθρώπινης διεκδίκησης».

*Oμότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων