Μετά την απόγνωση

«Δεν μας τα πήραν όλα»
Γ. Ρίτσος

Είναι αβάσταχτα απογοητευτικό, στον σημερινό χαοτικό, τεχνοπολύπλοκο και νεογραφειοκρατικό κόσμο που (επι)ζούμε, με τον άνθρωπο εγκλωβισμένο και περίκλειστο (homo clausus) και αυτολογοκρινόμενο-ενοχοποιούμενο διαρκώς, να μη διαφαίνεται στον άμεσο ορίζοντα κάποια άλλη/εναλλακτική συλλογική, οργανωμένη πρόταση κοινωνικής συμβίωσης. Να μην προτείνεται ένα κάποιο συλλογικό νόημα ζωής, μια άλλη εφικτή και ζωντανή-θετική-εγκόσμια «ουτοπία»-ετεροτοπία, «ανάμεσα στο ήδη υπάρχον και στο όχι ακόμα (iam et nondum)» με νέες σημασίες και φαντασιακά. H συγκρότηση μιας τέτοιας πρότασης όμως προϋποθέτει όχι απλή μεταρρύθμιση ή δήθεν «εκσυγχρονισμό» ή «εξορθολογισμό» κ.λπ. (τα είδαμε…), αλλά δομική-υλική, θεσμική και ιδεολογική ανατροπή του υπάρχοντος. Τούτο φαίνεται περισσότερο αναγκαίο, σήμερα μάλιστα, όταν το μεγα-«σύστημα» και η μεγα-μηχανική του είναι πλέον μη ελέγξιμα, ακολουθώντας (όπως πολλές ανήμπορες κυβερνήσεις) μια τυφλή ή αφημένη στην τύχη πορεία («όπου βγει»), απαξιώνοντας κάθε μελλοντική «ουτοπία».

Στην παραπάνω κατάσταση το πολύ να αντιτάσσονται ένας εσωτερικός-κρυφός, ίσως και ασυνείδητος θυμός και μια λεκτική οργή (ως «αρνητικό πολιτικό συναίσθημα»). Αλλά, πλην διάσπαρτων και «αμυντικών» κινημάτων ή κινήσεων συγκυριακών (ακρίβεια, στέγαση, περιβάλλον) και κλαδικών (αγρότες, φοιτητές, ελεύθεροι επαγγελματίες, διανομείς), καμία γενικευμένη συλλογική αλλά και διαρκής αντίδραση (γενικές και διαρκείς απεργίες-εξεγέρσεις) δεν διαφαίνεται. Δεν διαφαίνεται δηλαδή σε πρώτη «οπτική» κάποιο άλλο «θετικό πολιτικό συναίσθημα» που να μεταφράζεται σ’ ένα εναλλακτικό πολιτικό και αξιακό, έστω μικρο-αφηγηματικό και, έστω σε αδρές γραμμές, σχέδιο.

Ετσι απέναντι σ’ αυτή την αδιανόητη «κανονική» συνέχιση της ζωής και της πραγματικότητάς της εντός ενός μη ελέγξιμου μεγα-συστήματος/τέρατος, τίθεται ως αίτημα μια θετική-δημιουργική «επαναμάγευση του κόσμου» και η επανεύρεση των «χαμένων πυγολαμπίδων» του Παζολίνι (Ν. Ξυδάκης, «Εφ.Συν.»/«Νησίδες», Μάρτιος 2024).

Το παραπάνω «αίτημα» μεταφράζεται και προϋποθέτει επανεπινόηση της πολιτικής και επανίδρυση της (ουσιαστικής) δημοκρατίας, με άξονα το «πολιτικό», διεκδικώντας όχι μόνο έναν (άλλο) πολιτικό «δήμο»-κρατικό στόχο αλλά και μια επανεπινόηση του κόσμου. Επανεπινόηση με νέο φαντασιακό και νέο τύπο συμβιω(ο)τικού ανθρώπου σε μια νέα αλληλέγγυα, απλή και «ενοποιημένη» ζωή. Πολιτική επομένως όχι ως τρόπο/τεχνική άσκησης εξουσίας-διακυβέρνησης αλλά ως συλλογική διαχείριση των κοινών, με αμεσοσυμμετοχική δημο-κρατία/διαδικασία «αδιαμεσολάβητης αυτοκυβέρνησης των πολιτών» και όχι εκπροσωπευτική προσωποπ(ει)οιημένη μετα-πολιτική των κομμάτων ούτε εξαρτημένη από τα μέσα μαζικής επιρροής τηλε-«δημοκρατία της γνώμης ή του κοινού».

Μια πολιτική δηλαδή ως μορφή-τρόπος ζωής σ’ ένα νέο πολίτευμα, συνδεδεμένη με τον ανοιχτό δημόσιο χώρο και άμεσα με τον πολίτη, και νοούμενη, σύμφωνα με τον Κ. Καστοριάδη και τη Χ. Αρεντ, ως ατομική και συλλογική ελευθερία, αυτονομία και χειραφέτηση, που «αναδύεται χάρις στη θέληση, την αυτοοργάνωση και συγκροτημένη πράξη του κοινωνικού, ακόμα και ετερόκλητου πλήθους» (Γ. Οικονόμου, 2021). Αυτά τα πολιτικά υποκείμενα, που δεν είναι οι θεσπισμένοι «κοινωνικοί φορείς» και που εκφράζουν τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων, «χωρίς όμως να έχουν λόγο αλλά μόνο ψήφο», αποτυπώνουν/υφίστανται τα πολλαπλά σήμερα και ενιαία διακυβεύματα - συνέπειες των πολλαπλών και ζωτικών κρίσεων.

Πράγματι, όλοι αυτοί, μέσα από την ετερογένεια πολλές φορές των αιτημάτων και χωρίς a priori συγκεκριμένη πολιτική ταυτότητα, εμφορούνται περισσότερο από τα βασικά προβλήματα είτε επιβίωσης με άξονα κριτικής τις προκλητικές ανισότητες, τη νεοφτώχεια, την εργασιακή επισφάλεια, την έλλειψη στέγης κ.λπ., είτε σχετιζόμενα με την προστασία δημόσιων ή κοινών αγαθών.

Δεν πρόκειται για ένα θολό «ασαφές σύνολο» (της κοινωνίας των πολιτών) αλλά για πολιτικό σώμα-κοινότητα πολιτών-«δήμο» σε συνδιάσκεψη (και με κλήρωση - H. Landemore, 2020), ως «αυτοθεσμιζόμενο και αυτοδιοικούμενο σύνολο» με συλλογική και ανατρεπτική βούληση, απ-αξίωση δηλαδή των κυρίαρχων συναινετικών θεσμών, ιδεών, σημασιών και αξιών κατά τον Κ. Καστοριάδη, και «συλλογικό διαλογισμό».

Ομως με τη σειρά τους τα παραπάνω προϋποθέτουν, τελικά και πρακτικά, μια επιστροφή στο (μικρο) «τοπικό» με άξονα τον νέο ανοιχτό «δήμο» και κοινότητα (όχι όμως με την έννοια του κοινοτισμού). Δηλαδή μια ριζική και ουσιαστική αποκέντρωση και αποσυγκέντρωση σε όλα τα επίπεδα για την ανάδειξη των βιο-χωροτόπων και του «μη συγκρίσιμου, μοναδικού δηλαδή πλεονεκτήματός» των ως «ιδιοτόπων» και με «ίδιον πνεύμα». Πλεονεκτήματος όχι μόνο οικονομικού με νέα οικονομικά και χρηματοδοτικά εργαλεία κυρίως συνεργατικά (π.χ. συνεργατικές ή «ηθικές» τράπεζες, τοπικά νομίσματα κ.λπ.) ή ενεργειακά (π.χ. ενεργειακές κοινότητες) ή συνεργατικές ή άμεσες/απευθείας σχέσεις παραγωγών-καταναλωτών κ.ά., αλλά και πλεονεκτήματος γνωσιακού, λαϊκού και παραδοσιακού. Η «επαναχωροτοπικοποίηση»-«επαναδημοποίηση» θα συνιστά την απαρχή μιας σταδιακής αποπαγκοσμιοποίησης, έστω και μερικής, με βάση την οικονομική και πολιτική εγγύτητα.

Στο πλαίσιο αυτό θα οικοδομούνται νέες πολιτικές και οικονομικές δραστηριότητες με νέες κοινωνικές-παραγωγικές αλλά και δια-χωροτοπικές και διαδημοτικές συνομοσπονδιακές σχέσεις και ανταλλαγές με βάση καταρχάς την ανάδειξη και (αυτο)διαχείριση των «κοινών» και την ολιγοεπάρκεια και την αυτοδυναμία. Τα παραπάνω θα σκιαγραφούν μια νέα θεσμική οργάνωση της κοινωνίας.

Σε ένα πρώτο επίπεδο μια τέτοια ριζική-δομική αλλά και εφικτή θεσμική μεταστροφή θα μπορούσε να προκύψει, όσο κι αν οι οπτικές τους και οι «αλήθειες» τους διαφέρουν, ταυτόχρονα και «από επάνω»/κεντρικό πολιτικό επίπεδο και «από κάτω»/σε βιοχωρο-τοπικό, «δημοτικό» επίπεδο (Π. Κυπριανός, εφ. «Εποχή», 5-7/1/2024). Σ’ αυτό το δεύτερο αλλά όχι δευτερεύον, θα περιλαμβάνονται και διαφορετικές μορφές, συλλογικές και κινηματικές δράσεις και εναλλακτικές υλικές εμπειρίες (παραγωγής, διανομής κατανάλωσης) των αυτοοργανωμένων, αλλά και δικτυωμένων «κοινωνικών πολιτών», ως «συνόλων στην πράξη» συναρθρωμένων μεταξύ των και ενταγμένων ενδεχομένως σε ευρύτερα πολιτικά προτάγματα.

Από την άλλη βέβαια θα πρέπει το κράτος να είναι θετικό και υποστηρικτικό στις παραπάνω ριζικές- δομικές αλλαγές (πράγμα καθόλου σίγουρο εκτός και εξ-«αναγκασθεί» από τη συλλογική δράση των πολιτών). Οπως επίσης και «ανοιχτό», αμεσοσυμμετοχικό, μη ασκώντας «απόλυτη πολιτική», και φυσικά αντιαυταρχικό που δεν θα ευνοεί την υπερσυγκέντρωση ισχύος, οικονομικής ή άλλης. Πρόκειται για την αναγκαία αρχικά και επικουρική παρέμβαση του κράτους (αρχή της επικουρικότητας στην πλήρη και ουσιαστική της εφαρμογή - αυτοκυβέρνηση των «κοινωνικών πολιτών»).

Πάντως πολλές τέτοιες «εκ των κάτω» πρακτικές-θεσμίσεις άλλων, ποιοτικών και αξιοχρησικών κριτηρίων και ουσιαστικά «δημο»-κρατικών, στο πλαίσιο μιας αποκεντρωμένης και αποσυγκεντροποιημένης κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής οργάνωσης, με βάση την (χωρο-τοπική) εγγύτητα και ικανοποίηση των (κατ’ αρχάς βασικών) αναγκών, ήδη υπάρχουν ή αναφύονται. Αναφύονται ως συλλογικά μικρο-αντι-παραδείγματα, ως εναλλακτικές «μικρές αφηγήσεις» (Χρ. Λάσκος, «Εφ.Συν.»/«Νησίδες», Φλεβάρης 2024) και ήδη ως εναντιωματικές «συγκροτημένες πραγματικότητες» σε μικρο-βιο-χωροτοπική κλίμακα με διάφορες μορφές, ή καιροφυλακτούν μέσα από ανύποπτες και απρόσμενες μικρο-πράξεις και σημασίες, «ως διάμεσοι μετασχηματισμοί» μεταξύ «ρήξης» και «συμβίωσης» (E. Wright, 2018). Υπάρχουν ως κοιτάσματα γλιστρώντας ή αναδυόμενα μέσα από τις ρωγμές ή χαραμάδες που υπάρχουν σε κάθε έδαφος ή οικοδόμημα ιδίως εύθραυστο (αντίθετα απ’ ό,τι φαίνεται) και θα μπορούσαν, ως άλλες πραγματικότητες από τις κυρίαρχες, να αποτελέσουν, εξελισσόμενες και εμπλουτιζόμενες, οδοδείκτες σκέψης αλλά και κυρίως (χωρο-τοπικής αρχικά) δράσης.

*Ομότιμος καθηγητής, Πανεπιστήμιο Πατρών