«Το διαρκές μυστήριο της αυτοβιογραφικής μνήμης»

Δυο-τρεις από τις σελίδες του ερευνητή, καθηγητή ιατρικής και συγγραφέα Stephen Garrard Post (προερχόμενες, ως επί το πλείστον, από το, «πυρηνικό» όπως αποδεικνύεται, κεφάλαιο «5» τού ανά χείρας βιβλίου του) συμβαίνει να μπορούν να εξηγήσουν συνοπτικά: α) τι υπερασπίζεται με την επιχειρηματολογία του, βασισμένη στη συνεχή συναναστροφή με ασθενείς, β) απέναντι τίνος χρειάζεται να το υπερασπιστεί, γ) γιατί αυτό που επιδιώκει είναι απίστευτα δύσκολο να επιτευχθεί, αλλά και δ) γιατί δεν θα ανασταλεί η επίμονη εξακολούθηση της συγκεκριμένης επιδίωξης.

«Οι Δυτικοί φιλόσοφοι δίνουν υπερβολικά μεγάλη σημασία στις νοητικές δεξιότητες. […] Πρόκειται, όμως, για μια αλαζονική θεώρηση, με την έννοια ότι εξαρτά απολύτως την αξία του ανθρώπου από […] και δίνει πάρα πολύ μεγάλη δύναμη στη λογική. Από τους Στωικούς και εντεύθεν, και μέχρι τον Καντ, τον Λοκ και τη σύγχρονη βιοηθική, χωρίς καμιά διακοπή, απαντάται η απρεπής διαβεβαίωση ότι το μείζον κριτήριο για να είσαι άξιος για την ηθική υπόσταση του προσώπου είναι η λογική – και αυτή τείνει να περιλαμβάνει μόνο τα νοήμονα μέλη της […] κοινότητας. Εύκολα ευτελίζουμε εκείνους των οποίων η μνήμη έχει εξανεμιστεί και τους μεταχειριζόμαστε με αδιαφορία, ακόμη και με σκληρότητα».

Ωστόσο, η ικανότητα του ανθρώπου γενικότερα, συνεχίζει ο συγγραφέας, «να ενεργεί μονίμως βάσει σαφούς σκέψης, να καταλήγει σε αποφάσεις κατόπιν διαβούλευσης, να οραματίζεται το μέλλον του κ.λπ.», η οποία και ορίζεται ως «λογικότητα», αφορά στην πραγματικότητα τη ζωή λίγων. Αντιθέτως, γράφει ο St.G. Post, η πλειονότητα ενεργεί «συναισθηματικά, διαισθητικά, παρορμητικά και τα όμοια. Περνάμε περιόδους σημαντικής αλογίας λόγω των διακυμάνσεων της διάθεσής μας. [...] Η λογικότητα αποτελεί πολύ αυστηρό κριτήριο ηθικής υπόστασης. Η κατάλληλη ηθική ανταπόκριση σε ανθρώπους με άνοια είναι να διευρύνουμε το νόημα της ανθρώπινης αξίας, για να αντιδράσουμε στον αποκλεισμό που επιβάλλουν έννοιες όπως: αποδοτική χρήση χρόνου και ενέργειας, ικανότητα ελέγχου περισπαστικών παρορμήσεων, αποταμίευση, οικονομική επιτυχία, αυτάρκεια, αυτοέλεγχος, “το προνόμιο της γλώσσας”. «Οι κίνδυνοι της αμνησίας είναι ιδιαιτέρως εμφανείς σε κουλτούρες όπως η δική μας, η οποία προάγει την ανεξαρτησία και […] εκτιμά τη διάνοια».

Η αρχή του κεφαλαίου 5, τιτλοφορούμενου «Ο ηθικός στόχος του φροντιστή. Διατηρώντας την αξιοπρέπεια: Οι Δέκα Εκδηλώσεις της φροντίδας και Σεβασμός για την ιστορία μιας ολόκληρης ζωής», συμπυκνώνει τη στόχευση του πονήματος: «Μη σκεφθείτε ποτέ ότι το άτομο που είναι νοητικά άθικτο και έχει οξεία μνήμη έχει μεγαλύτερη ηθική αξία από τον βαθιά αμνήμονα. Η σπουδαιότερη ίσως ηθική μας υποχρέωση είναι να επιβεβαιώνουμε την αξιοπρέπεια των βαθιά αμνημόνων μέσα από συμπονετική δράση και αποφυγή βλάβης. […] η βάση για ζωντανή ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι η ίδια η συνειδητότητα [που δεν ταυτίζεται με την αυτοσυνειδησία] και τίποτε περισσότερο». «Μόνο περιφρουρώντας την αξιοπρέπεια των βαθιά αμνημόνων», σημειώνεται νωρίτερα, «περιφρουρούμε και τη δική μας». «Η μειωμένη νοημοσύνη δεν εκτοπίζει κανέναν από την ανθρώπινη οικογένεια», επισημαίνει ο συγγραφέας, σχολιάζοντας τη δεοντολογική «αρχή της συμπερίληψης». «Το νοητικά ανάπηρο άτομο είναι ένα ανθρώπινο πλάσμα που αισθάνεται, προσλαμβάνει, εκφράζεται και βιώνει, έχει γούστα και προτιμήσεις. Το γεγονός και μόνο ότι έχει συνειδητή επίγνωση του κόσμου γύρω του –από το κελάηδημα των πουλιών μέχρι τα χρώματα του φθινοπώρου και τις μυρωδιές της κουζίνας– αποτελεί θεμέλιο για την ισότητά του με τους άλλους ανθρώπους». Αλλωστε, στις «βουδιστικές κουλτούρες, όπως της Κίνας, της Ιαπωνίας, αλλά και στις ινδουιστικές, οι βαθιά αμνήμονες θεωρείται ότι βαδίζουν στο μονοπάτι της αποσύνδεσης και του φωτισμού», σημειώνεται στο τέλος του κεφ. 2 (:«Η ελπίδα στη φροντίδα των βαθιά αμνημόνων»).

Οι πολύτιμες πληροφορίες που παρέχει το βιβλίο αναφέρουν, επίσης, ήδη στο 1ο κεφ. (:«Εγκώμιο φροντιστών και αξιοπρέπειας») ότι οι Κινέζοι «δεν ενδιαφέρονται να συσχετίσουν την άνοια των ηλικιωμένων με ασθένεια. Αντίθετα, προτιμούν να τη βλέπουν ως κάτι φυσικό· αποδέχονται την έννοια του κύκλου της ζωής ο οποίος κλείνει με μια δεύτερη παιδικότητα και δεν κηρύσσουν τον ίδιο “πόλεμο” κατά της αμνησίας που με φόβο και άγχος κηρύσσει η Δύση». Παρόμοια, για τη γιαπωνέζικη κουλτούρα, το «να εξαρτάσαι από άλλον δεν είναι ενόχληση, όπως θα το θεωρούσαμε στη δυτική κουλτούρα του ατομικισμού, αλλά περισσότερο θεωρείται “ευχάριστο συναίσθημα”».

Είναι μάλλον αναμενόμενο τη φροντίδα των ασθενών να αναλαμβάνει, κατά κύριο λόγο, ο γυναικείος πληθυσμός και γυναίκες ήταν οι φιλόσοφοι, όπως η Εύα Κίτεϊ (Kittay), που πρωτοπόρησαν στον τομέα της «ηθικής τής φροντίδας», η οποία «επικεντρώνεται στην καλλιέργεια των διαπροσωπικών σχέσεων ως κάτι καλό». Η σχέση εξάρτησης που δένει την/τον ασθενή με τον/την φροντιστή/ φροντίστριά του και με όλο τον στοργικό του περίγυρο συνιστά «το πρότυπο της ιαματικής τέχνης», στο πλαίσιο της οποίας οι πρωταρχικοί στόχοι κάθε συνάντησης με έναν/μία βαθιά αμνήμονα είναι τρεις: α) αποδοχή: αναγνωρίζοντας την ταυτότητά του/της τιμάς τον/την ασθενή ως πρόσωπο, β) κατάφαση: στον ανθεκτικό, εμμένοντα, έστω και υπολειμματικό, εαυτό του/της, ο οποίος αξίζει την προσοχή και το ενδιαφέρον, γ) σύνδεση: με προσφορά αγάπης, καθησυχασμού και αισθήματος ασφάλειας.

Στο ανά χείρας βιβλίο (την έκδοση του πρωτοτύπου ακολούθησε σύντομα η ελληνική, αλλά αυτό της κόστισε ορισμένες μεταφραστικές αστοχίες) αναλύονται εκτενώς ζητήματα ακανθώδη [:η Προληπτική Ιατρικά Υποβοηθούμενη Αυτοκτονία, η Διαδερμική Ενδοσκοπική Γαστροστομία (=λήψη τροφής από σωλήνα), η διαθήκη ζωής και το μόνιμο πληρεξούσιο], ενώ καταρρίπτονται κάποιοι μύθοι που έχουν επικρατήσει, συσκοτίζοντας την αληθινή εικόνα της νόσου Αλτσχάιμερ, της συχνότερης σήμερα ανάμεσα στις αιτίες που προκαλούν άνοια.

Συγκλονιστικά είναι όσα καταγράφονται, βάσει αυτοψιών και μαρτυριών, για την «Παράδοξη ή Καταληκτική Διαύγεια», που αποτελεί τη θεμελιώδη έννοια της όλης πραγμάτευσης, διότι: «σε κάποιο ενδότατο επίπεδο, οι βαθιά αμνήμονες είναι ακόμη παρόντες κάτω από τη σύγχυση ή τη σιωπή», ενώ «έχουν πολύ περισσότερη πνευματικότητα απ’ όσο μπορούμε να φανταστούμε, ακόμη κι αν κάθονται εκεί ήσυχα, μέσα στη στιγμή, με όψη ήρεμης χαράς».