Για την «Υπερρεαλιστική φωνή»...

Τι θα μπορούσε να γραφεί στα ογδόντα ή, ακόμη, στα εκατό χρόνια από τη δημοσίευση του Manifest du surrélisme (1924) του A. Breton; Μάλλον και τα εξής:

Σε τι εκρήγνυται το 1924; Στο ίδιο το Μανιφέστο δεν ενυπάρχει η πρόθεση του συντάκτη να θεματοποιηθεί, έστω και υπαινικτικά, η ιδιαιτερότητα της χρονικής συγκυρίας για τη Γαλλία των πρώτων χρόνων του Μεσοπολέμου. Με εξαίρεση τους μνημονευόμενους καλλιτέχνες του καιρού του, ο Breton επικαλείται τη διατύπωση του Novalis για τις «ιδεατές σειρές γεγονότων που βαίνουν παράλληλα προς τα πραγματικά»: οι άνθρωποι και οι «περιστάσεις, γενικώς, μετασχηματίζουν την ιδεώδη τροχιά των γεγονότων, ώστε να μοιάζει ατελής, όπως άλλωστε και οι συνέπειές τους είναι το ίδιο ατελείς».

Με παράδειγμα τη Μεταρρύθμιση: «στη θέση του Προτεσταντισμού ήλθε ο Λουθηρανισμός». Χωρίς καμία νύξη που τουλάχιστον να υπονοείται εδώ η διαδοχή «ντανταϊσμού» - «υπερρεαλισμού» (έστω στο πλαίσιο της «δίκης Barrès»· Nadeau 1964: 43-45), με μόνη υπόδειξη ότι το πνεύμα διαθέτει τη δυνατότητα να καταστήσει επωφελή την «ιδεώδη ποσότητα των γεγονότων», εκφέρεται η αποστροφή: «Αυτός ο κόσμος όπου μέσα του υφίσταμαι ό,τι υφίσταμαι (μην πηγαίνετε να δείτε), αυτός ο μοντέρνος κόσμος, επιτέλους, διάβολε! τι θέλετε να πράξω σ’ αυτόν;». Και με ένα σαρωτικό βλέμμα παρελαύνουν ο ασύρματος, η σύφιλη, η φωτογραφία, ο κινηματογράφος, ο πόλεμος, το τηλέφωνο και η «νιότη» με κατακλείδα του όλου κειμένου την απόφανση: «η ύπαρξη βρίσκεται αλλού», εφόσον ο υπερρεαλισμός ως «απόλυτος μη κονφορμισμός» δεν απορροφάται από τη «διεργασία του πραγματικού κόσμου». Κι αν αποτυπώνονται κάποια «επεισόδια» ενός «πολέμου ανεξαρτησίας», στον οποίο «έχει την τιμή» ο Breton (1924: 339, 345, 346) να συμμετέχει, εκείνο μάλλον που δεν υποτιμάται είναι η ύφεση των επαναστατικών εστιών, με εξαίρεση τη δυσχερώς οικοδομούμενη Σοβιετική Ενωση, ενώ στους κόλπους της Γαλλικής Δημοκρατίας διασπάται η Αριστερά, και η διστακτικότητα των σοσιαλιστών να συναινέσουν σε κυβέρνηση Κεντροαριστεράς συναρτήθηκε με τις δυσκολίες ανασυγκρότησης της μεταπολεμικής οικονομίας. Ποια θα ήταν η «απλούστερη υπερρεαλιστική πράξη» σ’ έναν τέτοιο κόσμο, ο Breton στο δεύτερο Μανιφέστο και στο όνομα της «απόλυτης εξέγερσης» για έναν «κόσμο επιτέλους κατοικήσιμο» απαντά με το να «βγεις στον δρόμο κρατώντας πιστόλι στο χέρι για να πυροβολήσεις στην τύχη, όσο μπορείς, μέσα στο πλήθος» (1930: 782, 783). Και ποιος θα αποτύπωνε πληρέστερα αυτήν την υπερρεαλιστική συμπεριφορά, δεν ήταν άλλη από τη Violette Nozièrc που δηλητηρίασε τους γονείς της για να μπορέσει να πάει στον χορό: «ύλες οι κουρτίνες του κόσμου ανοίγουν μπροστά στα μάτια της», κατά το στίχο του Breton (Nadeau 1964: 27 και Κάλας 1968: 121).

Γιατί τιτλοφορήθηκε Μανιφέστο; Μ’ αυτές τις επισημάνσεις κατανοείται μάλλον ευκρινέστερα γιατί ένα τέτοιο κείμενο, στην πρώτη και τη δεύτερη στοιχειοθέτησή του, χαμηλών πάντως θεωρητικών απαιτήσεων, τιτλοφορήθηκε Μανιφέστο ενός κινήματος, με μείζον ιστορικό προηγούμενο και μήτρα όλων των επιγενόμενων συνδηλώσεων (όπως ήταν Μανιφέστα dada) το Manifest der Kommunistichen Partei (1848). Δηλαδή υπόκειται μια ομάδα πρωτοπόρων, η «Bund der Kommunisten», διεθνής στη σύνθεσή της, η οποία διακινεί την ιδεολογική της ταυτότητα με μαχητικό, εικονοκλαστικό και βέβαια εύληπτο τρόπο που συμβάλλει στην ταυτοποίηση μελών και φίλων της, αξιοποιώντας την πολιτική λειτουργία του έντυπου λόγου. Στις απαρχές του συντονισμού των ευρωπαϊκών εκφάνσεων του εργατικού κινήματος η προβληματική αυτή είναι ακόμα πρωτόλεια, χωρίς ωστόσο να της λείπει το ενδιαφέρον για τις υποτυπώσεις που περιέχει. Οι συντάκτες του Μανιφέστου προσδιορίζουν με ακρίβεια την κοινωνική και πολιτική λειτουργία της πρακτικής τους ως «διανοουμένων»: «όπως παλαιότερα ένα μέρος των ευγενών μεταπήδησε στην αστική τάξη, έτσι και τώρα ένα μέρος της αστικής τάξης προσχωρεί στο προλεταριάτο και κυρίως ένα μέρος των αστών ιδεολόγων («Bourgeoisideologen» που μπόρεσε να επεξεργασθεί τη θεωρητική κατανόηση ολόκληρης της ιστορικής πορείας». Πρόκειται για αναστοχαστική επιτέλεση μέσω ενός παρατηρητηρίου της ιστορίας που επιτρέπει την κατόπτευση του συνόλου των φάσεων που αυτή διήνυσε ή των «βαθμίδων εξέλιξής» της («Entwicklungsstufen»). Αν η «ιστορία ώς τώρα όλης της κοινωνίας είναι ιστορία ταξικών αγώνων», το αφετηριακό σημείο αυτής της επίγνωσης βρίσκεται στη βεβαιότητα ότι θα μπορούσε να ανατραπεί η κυριαρχία του «παρελθόντος πάνω στο παρόν» και συνακόλουθα να εδραιωθεί η εξουσία του «παρόντος πάνω στο παρελθόν», κατά την αντικατάσταση της «αστικής κοινωνίας» από την «κομμουνιστική κοινωνία». Σ’ αυτό το δίπτυχο της διακρίβωσης και διάγνωσης υπόκειται ένα πλέγμα θεωρητικών εργαλείων ανάλυσης και συνάμα μια πρόταση πολιτικής δράσης. Ως δεσπόζουσα συνιστώσα αυτού του διπόλου αντιμετωπίζεται η προβολή ενός συνεκτικού πλαισίου αρχών, το οποίο θα αποκωδικοποιεί επαρκώς τη διαδρομή της ιστορίας και θα προσφέρει έτσι την τεκμηρίωση για την εκδίπλωση εκείνης της πολιτικής που θα εγγυάται την επιβολή του Breton (1935: 412), το Κομμουνιστικό μανιφέστο επεξεργάζεται την «επιτακτική έκκληση για βίαιη ανατροπή της κοινωνικής τάξης», κατά την «κυοφορία που διήρκεσε πάνω από μισόν αιώνα, ώς το 1917, με την έννοια της «λυσσώδους προσαρμογής της αντιπαράθεσης και της συναρμογής» του εγχειρήματος του Marx. Οσοι διανοούμενοι απέκτησαν «ικανή συνείδηση για το ανθρώπινο μέλλον» διακήρυτταν την «ολική τους ρήξη με την αστική τάξη» από την οποία προήλθαν, χωρίς να παύουν να αποσαφηνίζουν τα «δεδομένα του προβλήματος», να εισάγουν στην οπτική τους τις «νέες συνιστώσες» και να την ανανεώνουν ώστε να καθίσταται «πάντα επωφελής».

Μια νέα έκρηξη «διανοουμένων»; Ειδικά για τη γαλλική περίπτωση, στην οποία περιλαμβάνεται και το κίνημα των υπερρεαλιστών, υπονοείται η αντιμετώπιση της «υπόθεσης Dreyfus» και ο τρόπος που αυτή συνέχιζε να ασκεί την επιρροή στη στάση των μεταγενέστερων νέων διανοουμένων ως «μία από τις μεγάλες στιγμές της γαλλικής ιστορίας» (Lefebvre 1975: 36/37). Το «Κατηγορώ» του É. Zolá δημοσιεύτηκε στις 13 Ιανουαρίου του 1898 και απευθύνθηκε στους ομοτέχνους του για την ανακίνηση της υπόθεσης Dreyfus και συναφώς για την ευαισθητοποίηση της «κοινής γνώμης» στην υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ακριβώς την επόμενη μέρα, εμφανίζεται το «Μανιφέστο των διανοουμένων», με την υπογραφή του ίδιου του Zolá, του Α. France και μακράς σειράς «διανοουμένων». Συνήθως εκείνο που υπογραμμίζεται με τη δημόσια λειτουργία αυτού του κειμένου είναι η συλλογική παρέμβαση επώνυμων διανοουμένων, δηλαδή καταξιωμένων στο πεδίο των γραμμάτων και των τεχνών, στην τρέχουσα πολιτική πραγματικότητα με γνώμονα «αξίες» που την υπερβαίνουν. Ωστόσο συχνά αποσιωπάται ό,τι προηγήθηκε αυτής της διαμαρτυρίας και οι λόγοι που την κατέστησαν εφικτή, δηλαδή οι θεσμοί δημοσιότητας που την επέτρεψαν, και οι συναφείς ωθήσεις που τη διευκόλυναν, για παράδειγμα οι πιέσεις του Γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος. Οπως είναι γνωστό, η πρώτη ευκρινής θεματοποίηση των «διανοουμένων» εμφανίζεται στους κόλπους του SPD κατά το τέλος του 19ου αιώνα. Λίγα χρόνια νωρίτερα από το «Manifeste des intellectuels» (1898), όπως τιτλοφορήθηκε η πρωτοβουλία «ανθρώπων των επιστημών και των γραμμάτων» για την αναψηλάφηση της υπόθεσης Dreyfus, μεταφράζεται στο περιοδικό του Sorel Le Devenir social άρθρο του Kautsky με γαλλικό πια τίτλο: «Le socialisme et les carrièrs liberals» (1895), στο οποίο είχε προκριθεί η απόδοση «travailleurs intellectuels» (γνωστή κιόλας από παρεμφερή κείμενα του Vandervelde) και είχε τεθεί σε υποσημείωση: «Intelligenz: Ce mot comprend les avocats, les juges, il n’ y en pas en français». Πρόκειται για τη θεματική που οριοθέτησε, με τη συμβολή πρωτίστως του Kautsky, το περιοδικό Die Neue Zeit (1895) ως «proletarische Intelligenz» ή «Proletariat der Intelligenz». Βέβαια αποσκοπούσε στην οργάνωση των «εργατών διανοουμένων» και στη συνακόλουθη υπέρβαση των συνθηκών της μισθωτής εργασίας τους, την οποία διέπει η θεμελιώδης αντίθεση ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία, και για τούτο εντάσσει τους «διανοουμένους προλετάριους» στο σοσιαλιστικό κίνημα.

Με τη σειρά τους όμως αυτοί, λόγω της θέσης τους στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας, έχουν τη δυνατότητα να δείξουν στην εργατική τάξη τον «τελικό» της σκοπό, στο πλαίσιο της οργανωμένης πολιτικής έκφρασης αυτού του κινήματος. Στη Γαλλία, όπου είχε μεσολαβήσει η κίνηση του θετικισμού και ο «επιστημονισμός» είχε ανανεώσει τους δεσμούς του με την Αριστερά, οι συνέπειες της καταστολής της Κομμούνας οδηγούσαν στην ανάγκη να διευρυνθεί το «νόμιμο» διαφωτιστικό έργο του Parti Ouvrier-Français και των άλλων οργανωμένων σοσιαλιστικών κινήσεων.

Σ’ αυτήν ακριβώς την περίοδο ανατιμάται η διανοητική εργασία, τόσο από τον Guesde όσο και από τον Grave, και ολοκληρώνεται η συζήτηση, που άρχισε με τον Kautsky για τους «travailleurs intellectuels», οπότε θα αυτονομηθεί ως ουσιαστικό πια ο όρος «intellectuel» που ξεφεύγει από τη στενή σημασία του «ανθρώπου των γραμμάτων» για να περιλάβει κάθε μορφή μισθωτής διανοητικής εργασίας (για τα παραθέματα βλ. Noutsos 2001: 33-38). Δεν χρειάζεται εδώ να υπενθυμίζω τις καίριες αναλογίες του τρόπου εμφάνισης των υπερρεαλιστών με το «Μανιφέστο των διανοουμένων», έστω κι αν το δικό τους υπογράφεται μόνον από τον συντάκτη του και αν προφανώς δεν παρεμβαίνουν για τα κακώς κοινωνικά κείμενα, αλλά με κύρια σκόπευση να διατηρείται «μεσίστια η σημαία της φαντασίας», πέρα από κάθε προκατάληψη «αισθητική ή ηθική» (1924: 313, 328). Εως εδώ κλείνει το πρώτο μέρος. Θα επανέλθω…

*Oμότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων