«Ωσπου βαρέθηκε τη δόξα μας να καρτερεί»…

Πρόσφατα μεταφράσθηκαν στα ιταλικά, από τη Maria Caracausi, δώδεκα ποιήματα του Τίτου Πατρίκιου με τίτλο «Tempo assediato/Πολιορκημένος χρόνος», Taranto 2024. Το αρχικό ποίημα: «Don Chisciotte» («Δον Κιχώτες») το έγραψε δεκατετράχρονος. Θα υπομνήσω εδώ την ασυμφωνία μου, όπως άλλωστε κι ο ποιητής, με τον O. Spengler που είχε αποφανθεί ότι ο «κάθε Ελληνας έχει κάτι από τον χαρακτήρα του Δον Κιχώτη, κάθε Ρωμαίος κάτι από τον Σάντσο Πάνσα».

Ως προς την «περιπλάνηση» του Δον Κιχώτη στην ελληνική λογοτεχνία, θα συνεισφέρει το κείμενο που ακολουθεί ακόμη και με τίτλο: «Και συνεχίζουμε την αιώνια περιπλάνηση».

Πρόκειται για στίχο που ανήκει στον Τ. Λειβαδίτη και θα μπορούσε να αξιοποιηθεί και τώρα ως προς τον Μ. ντε Θερβάντες (M. de Cervantes). Ξεκινώ ρωτώντας τον «παππού» (βλ. το βιβλίο μου «O Marx στον καθρέφτη», 2014: 256) αν αξιοποίησε την εικόνα του Δον Κιχώτη. Με την απάντηση έτοιμη. Ο Friedrich ήταν που κατά την αντιπαράθεση με τον «επινοητή συστημάτων» και «καλό μεταφυσικό» Dühring τον προτρέπει να ιππεύσει τη Rosinante, το άλογο του Δον Κιχώτη, για να κυνηγήσει το καντιανό «Ding an sich» (Engels, 1878: 58). Γιατί το τελευταίο σημείο, ως «αιώνια μη γνώσιμο», ήταν αυτό που από τον Kant «άξιζε λιγότερο να διατηρηθεί». Από κοινού, στη «Γερμανική ιδεολογία» (1845/6: 217, 352/353), στραφήκαμε εναντίον του Max Stirner ή του «αγίου Max»/«Sancho». Τον εμφανίζουμε, για παράδειγμα, ως «ingenioso hidalgo» που αγωνίζεται εναντίον των «κουκουλοφόρων», κατά τη μεταφορά του «πτώματος του κόσμου στον τάφο», ή να «σκαρφαλώνει στα καπούλια» του «οικονομικού» αλόγου και όχι στη «σέλα». Η εικόνα αυτή παραμένει και στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου» (1867: 96) για το «λάθος» του να πιστεύει πως ό,τι αυτός εκπροσωπεί ανταποκρίνεται σε «όλες τις οικονομικές μορφές της κοινωνίας» (βλ. και 1857/8: 77 για την «Donquichoterie»).

Συνεχίζω όμως με την εγχώρια ποίηση που διέθετε ενδιαφέρον για τα διαδραματιζόμενα στον κοινωνικό στίβο (βλ. «Προστρίψεις στο πεδίο της λογοτεχνίας», 2008: 222-230):

■ Το 1943 χρονολογεί ο ποιητής, στη σειρά των «Πρώτων ποιημάτων», το «Δον Κιχώτες» (Τίτος Πατρίκιος, «Ποιήματα», Ι, Αθήνα 1998: 9/10), στο οποίο το δεύτερο τετράστιχο είναι εντελώς ενδεικτικό των προθέσεών του:

«Νέοι κινήσαμε του κόσμου Δον Κιχώτες
για την κατάχτησή του τη σκληρή
μ’ άγγιχτη η πανοπλία πρόσμενε το πότες
ώσπου βαρέθηκε τη δόξα μας να καρτερεί».

Ηδη έχει ξεκινήσει η εποχή της κοινωνικής στράτευσης και των πολιτικών περιπετειών που ακολουθούν, για την αντιμετώπιση των οποίων προκύπτει η διαβεβαίωση (Ι: 55):

«Δε θα χάσουμε το δρόμο.
Θα μας οδηγούν οι φωνές
από μια παλιά διαδήλωση
η μνήμη των σκοτωμένων μας συντρόφων
η ανάσα των εργαζομένων»

(βλ. «Κοινωνία, πολιτική στράτευση και ποίηση», Αθήνα 2006: 175/176, 17-28).

■ Κατά τον Αναγνωστάκη («Το περιθώριο ’68-’69», Αθήνα 1985, 38) επιβάλλεται «να κρατήσουμε όρθιες ισχνές καλαμιές», εφόσον είναι ο «πιο αχάριστος και συγχρόνως γελοίος –για τους άλλους– αγώνας, γιατί είναι δύσκολο να φανταστείς τον Δον Κιχώτη ψύχραιμο, υπολογιστικό, χωρίς αισθηματολογίες, να γνωρίζει ότι οι ανεμόμυλοι είναι πραγματικοί και μολαταύτα να τους πολεμά». Ετσι, η «μάχη να δίνεται μετά την αηδία και την επίγνωση της ματαιότητας».

■ Η εικόνα ολοκληρώνεται γι’ αυτόν που «περιφέρεται σε κλειστούς δρόμους»:

«Οι ανεμόμυλοι αφημένοι πίσω, τα πανιά τους
γυρνάνε με δοξαστικό κρότο
μέσα σε άδειους ορίζοντες, μύριοι οι ιππότες
με τις βαριές, σκουριασμένες πανοπλίες.
Μέσα στο πλήθος κι αυτός δεν μπορεί
να ξεμακρύνει, δεν θέλει, μια ανοιχτή παλάμη
στη βροχή, ένας αγκώνας που σπρώχνει και πονάει»

(Μανόλης Φουρτούνης, «Η πληγή και το αλάτι», Αθήνα 1985: 103).

■ Επιστρέφω στον ποιητή των «διηγήσεων» ή «αφηγήσεων» με τις οποίες καθιστά οικειότερη την τέχνη του: «Πολύ πιο μεγάλες φιλοδοξίες είχε ο Δον Κιχώτης. Εκείνος προσπάθησε να κατακτήσει ένα χρόνο που δεν τον είχε ποτέ βιώσει, άγνωστο. Αγωνίστηκε να επαναφέρει το παρελθόν μέσα στο παρόν και του ίδιου και των άλλων. Πέρα από τον εαυτό του, ο Δον Κιχώτης φιλοδόξησε να αλλάξει την τάξη του χρόνου. Αυτό που φιλοδοξεί κι ο κάθε συγγραφέας». Επιπλέον θυμάται «μια παιδική εικονογραφημένη έκδοση του Δον Κιχώτη». Το κείμενο «σχεδόν το είχε μάθει απέξω», ενώ του είχαν κάνει «μεγάλη εντύπωση» οι «εικόνες με τον ψηλό, κοκαλιάρη ιππότη». «Κυρίως μία, όπου διάβαζε ένα τεράστιο βιβλίο σ’ ένα δωμάτιο γεμάτο βιβλία, τεράστια επίσης». «Κάπως έτσι θ’ απομένουν τώρα τα εκατομμύρια οι τόμοι των εκδόσεων της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών». «Άραγε θα βρεθούν αργότερα κάποιοι φανατικοί αναγνώστες, ψηλοί και κοκαλιάρηδες, να τα διαβάσουν; Θα βρεθούν κάποιοι κοντόχοντροι Σάντσοι να πιστέψουν πως κάποτε θα κυβερνήσουν ένα εύφορο νησί;» (Πατρίκιος, «Συνεχές ωράριο», Αθήνα 1993: 209/210, 188).

■ Ο Κ. Λ. Μεραναίος, μεταφραστής του Jaurès και μέλος σοσιαλιστικών κινήσεων, δεν είναι παράδοξο που αναδεικνύει την πολιτική διάσταση του Δον Κιχώτη, με παραθέματα όπως: «Ληστεία και κλεψιά των δρόμων ονομάζετε σεις να λύνει κανένας τους αλυσοδεμένους, να λευτερώνει τους αιχμαλώτους, να βοηθάει τους δυστυχισμένους», «Λευτεριά σου δίνει εκείνος που έχει απομείνει δίχως αυτήν» («Μελετήματα», Αθήνα 1957: 107-110).

■ Κάτι πασχίζει να αποκαλύψει ο Μιχάλης Κατσαρός («Κατά Σαδδουκαίων», Αθήνα (5)1982: 17, 16, 27, 25, 32, 46):

«να υποκρίνομαι τον άθεο και τον καταλυτή
εγώ ο πιο ειλικρινής νέος με τα όνειρα
ο θερμός ανταλουσιάνος
μέσα σ’ αυτά τα απαίσια σίδερα της πανοπλίας».

Σε κάθε περίπτωση το δίλημμα«πια έχει τεθεί: Ή θα εξακολουθούμε να γονατίζουμε όπως αυτός ο δραπέτης ή θα σηκώσουμε άλλον πύργο ατίθασο απέναντί τους».

Οταν μάλιστα το «πλήθος ζητάει το όραμα», τότε

«άδικα λένε με κακοποίησαν
εμένα τον ήρωα και τον καταλυτή
εμένα τον πρίγκηπα».

Ή, όταν η «άγνωστη μέρα» δείχνει το «πρόσωπό» της:

«εγώ μαζί με την ακολουθία μου
θ’ ανακηρύσσομαι ήρωας
το αργυρό σπαθί των ιπποτών θα λάμπει
ο πρίγκηπας ένα χλωμό παιδί με πορφυρούν
χιτώνα».

Χωρίς να αυταπατάται ότι θα «περιφέρεται μόνος –ένας φλογερός πρίγκηπας– μάγος»:

«με τη σημαία μου ένα κουρέλι
με άνεμο και χωρίς άνεμο
ανάμεσα στο αβέβαιο πλήθος σας».

*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων