Ηρωικές μορφές του 1821

Αφιερωμένο στους ηρωικούς Εξοδίτες του Μεσολογγίου

Το προκείμενο άρθρο αποσκοπεί στην παρουσίαση των γλυπτών έργων με αγωνιστικές μορφές της Ελληνικής Επανάστασης, φιλοτεχνημένα από τον Ευάγγελο Τύμπα (Αγρίνιο,1984), πρωτοστατούντων –λόγω της καταγωγής του– εκείνων που συνδέονται με την Εξοδο του Μεσολογγίου.

Η απασχόληση του εν λόγω γλύπτη με τη συγκεκριμένη θεματική αριθμεί συνολικά, έως τώρα, είκοσι δύο ολόγλυφες δημιουργίες, από τις οποίες οι τέσσερις είναι ολόσωμες, οι άλλες προτομές. Αρκετές από αυτές, περασμένες σε ορείχαλκο, απαντούν σε υπαίθριους κοινόχρηστους χώρους σε όλη την επικράτεια του Νομού Αιτωλοακαρνανίας, ενώ οι υπόλοιπες, ακόμη στην πρωταρχική κατάσταση του γύψινου προπλάσματος, παραμένουν στο εργαστήριο του γλύπτη στο Αγρίνιο.

Πρώτες, σε χρονολογική σειρά, δημιουργούνται, το 2018, από το ίδιο πρωτογενές μοντέλο, δύο πανομοιότυπες ορειχάλκινες προτομές (90 x 45 x 35) που αναπαριστούν τον Γεώργιο Καραϊσκάκη (1782-1827). Η μία βρίσκεται στο Πετροχώρι του Θέρμου, περιοχή όπου είχε στήσει το λημέρι του ο στρατηγός, ενώ η άλλη στο Αιτωλικό της Ι.Π, Μεσολογγίου, στον αύλειο χώρο του Ι.Ν. της Παναγίας, στο εσωτερικό του οποίου έλαβε χώρα η δίκη του.

Ο,τι ενδιαφέρει περισσότερο, εδώ, είναι η παρουσία του χριστιανικού σταυρού στο γυμνό στέρνο του ήρωα. Εντούτοις, με την παρουσία του εν λόγω στοιχείου, ο δημιουργός δεν επιδιώκει τόσο συμβολοποιήσεις που παραπέμπουν σε θρησκεία ή μάρτυρα-θύμα όσο την προβολή βιογραφικών στοιχείων του στρατάρχη. Τον σταυρό αυτό του τον είχε δωρίσει η καλογριά μητέρα του, όταν ήταν μικρός, και δεν τον αποχωριζόταν ποτέ. Με αυτή την επιλογή, το έργο καθίσταται και συναισθηματικά εκμεταλλεύσιμο. Από όλες τις προτομές του ελλαδικού χώρου με σχετικό θέμα, οι δύο παρούσες είναι οι μόνες στις οποίες εντοπίζεται το συγκεκριμένο παραπληρωματικό στοιχείο και, ως προς αυτό το σημείο, μπορούν να θεωρηθούν πρωτότυπες.

Ακολουθεί, το 2020, ενόψει του επικείμενου εορτασμού των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση και με ιδία πρωτοβουλία του γλύπτη, η δημιουργία μιας ολόγλυφης ολόσωμης σύνθεσης σε γύψο, η οποία, σε θεματικό επίπεδο, πραγματεύεται την ηρωίδα της Εξόδου του Μεσολογγίου, Ελένη Στάικου (Βραχώρι, 1806-1827). Η τελευταία εικονίζεται όρθια, φέροντας περικαλλές ποδήρες γυναικείο ένδυμα και, με το ανυψωμένο δεξιό χέρι να κραδαίνει δυναμικά το ξεγυμνωμένο σπαθί της, υιοθετεί μια στάση που μαρτυρεί εμφανώς επιθετική πρόθεση αγωνιστικού χαρακτήρα. Αξιοσημείωτη είναι η απόλυτα ρεαλιστικής υφής πλαστική διαχείριση του ενός ματιού της που εμφανίζεται κατεστραμμένο, επιλογή σε στενή συνάφεια με την ιστορική αλήθεια.

Στις αρχές του φθινοπώρου της ίδιας χρονιάς, ο γλύπτης αρχίζει να φιλοτεχνεί την προσωπογραφία της Τασούλας Γυφτογιάννη (1798-1880) (Εικ. 1), μιας εξίσου σημαντικής γυναικείας αγωνιστικής μορφής της Εξόδου. Η πρωτοβουλία και η δαπάνη της κατασκευής της ανήκει εξ ολοκλήρου στην Αλεξάνδρα Μπακή-Γυφτογιάννη, απόγονο της εν λόγω ηρωίδας. Αποπερατώνεται στις 20 Νοεμβρίου 2020, κατόπιν τοποθετείται σε κεντρικό σημείο του Μεσολογγίου και αποκαλύπτεται στις 18 Ιουλίου 2021.

Με διαστάσεις συμβατές με τις φυσικές (85 x 75 x 58), η τιμώμενη εικονίζεται σε έντονη κίνηση, με το υψωμένο δεξιό χέρι να κρατάει απειλητικά το σπαθί της. Αποδομένη με ολόκληρο το τμήμα του μπούστου, φθάνοντας έως λίγο πιο κάτω από τη μέση του κορμού, ο δημιουργός δράττεται της ευκαιρίας, κινούμενος πάντα στο πλαίσιο ενός εικονιστικού ρεαλισμού, να αποτυπώσει, στη γλυπτική επιφάνεια, όχι μόνο με ουσιαστικό αλλά, επιπλέον, με εντυπωσιακό τρόπο, την τυπική παραδοσιακή ενδυμασία των ανδρών αγωνιστών της εποχής, που φέρει η ηρωίδα. Ετσι, εδώ, ό,τι ελκύει περισσότερο το ενδιαφέρον του θεατή είναι ο πλούσιος, θαυμαστά λεπτομερής, καθώς και περίτεχνος, ανάγλυφος διάκοσμος που αφορά τα ενδυματολογικά θέματα, κυρίως το πουκάμισο, το σακάκι και τον σκούφο. Μέσω των άνω επιλογών, ο γλύπτης επιδιώκει μια απόλυτα συνεπή μορφοπλαστική αποτύπωση της ενδυμασίας της μορφής, όπως ο τελευταίος την είδε και τη μελέτησε στο Μουσείο-Κέντρο Λόγου και Τέχνης «Διέξοδος», όπου διατηρείται ως ιστορικό κειμήλιο, με το έργο να αποκτά, έτσι, ασφαλή ιστορική ταυτότητα.

Επεται ο μεγαλοπρεπής και μεγαλόσχημος (2,40 x 0,80 x 0,80) ανδριάντας του μητροπολίτη Ρωγών και Κοζύλης Ιωσήφ (1776-1826) (Εικ. 2), εθνομάρτυρα, συναγωνιστή και αλληλέγγυο υποστηρικτή των πολιορκημένων του Μεσολογγίου και δη των αμάχων εξ αυτών, ο οποίος φιλοτεχνείται, το 2021, σε ενισχυμένο ορείχαλκο –κόκκινο μέταλλο με δίχρωμη πατίνα– και αποκαλύπτεται στις 16 Απριλίου του 2022. Η ανάθεση για την ανέγερσή του έρχεται από την πλευρά της Ιεράς Μητρόπολης Αιτωλίας και Ακαρνανίας και τον μακαριστό μητροπολίτη Κοσμά, ο οποίος υπήρξε οραματιστής του. Απαντά στη θέση Ανεμόμυλος, στο Μεσολόγγι, επιλογή άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορική δράση της μορφής. Σε αυτό το σημείο, υπήρχε τότε ένας πραγματικός ανεμόμυλος, όπου βρήκαν αρχικά καταφύγιο ορισμένοι από εκείνους που τόλμησαν την Εξοδο μαζί με τον επίσκοπο και αργότερα ανατινάχτηκαν μαζί με το κτίριο.

Εδράζεται σε βάθρο δομημένο ολοσχερώς ωσάν ενιαίο συμπαγές σύνολο, από μάρμαρο Μεσολογγίου, προερχόμενο από την αρχαία Πλευρώνα, εκεί που κατά την Εξοδο κατέφυγαν οι «ελεύθεροι πολιορκημένοι» αιματοβαμμένοι, ποτίζοντας αυτούς τους βράχους με το αίμα τους. Ο ίδιος ο γλύπτης μάς πληροφόρησε σχετικά: «Από εκεί πήραμε τον βράχο αυτό και τον σμιλέψαμε στο χέρι έτσι ώστε αυτό τον βράχο που πάτησε ο Ρωγών Ιωσήφ να πατάει σήμερα ο ανδριάντας του».

Η μορφή εικονίζεται όρθια, ντυμένη με τα επίσημα άμφια που αντιστοιχούν στο ανώτερο ιερατικό της αξίωμα και, έχοντας εμφατικά υψωμένο το δεξιό χέρι, κρατάει τον χριστιανικό σταυρό, προτείνοντάς τον προς το ποίμνιο, χειρονομία στενά συναφής με τη θρησκευτική της ιδιότητα που παραπέμπει σε ευλογία. Το έργο πραγματεύεται τη στιγμή που ο εν λόγω ιεράρχης, αφού λειτούργησε για τελευταία φορά, ευλογεί και εμψυχώνει τους πιστούς λίγο πριν από τη θυσία τους.

Ο παρών Ρωγών Ιωσήφ του Ευάγγελου Τύμπα αναδύεται από τα βάθη του χρόνου και της Ιστορίας, λαμπρός και επιβλητικός μέσα στα χρυσά του άμφια, ωσάν ένα φωτεινό, αειθαλές και ασίγαστο προσκλητήριο ηρωισμού και θυσίας προς τις εσαεί επερχόμενες γενιές χάριν μιας αμείωτης και αδιαπραγμάτευτης υπεράσπισης της εθνικής, της ατομικής και της πανανθρώπινης ελευθερίας.

Η πλέον πρόσφατη παραγγελία που δέχεται ο γλύπτης είναι αυτή για την ανέγερση του ανδριάντα του Χρήστου Καψάλη (1751-1826), η οποία δίνεται από τις τοπικές αρχές, το 2023, και αποτελεί ευγενική χορηγία του Νεκτάριου Φαρμάκη.

Σήμερα, το εν λόγω γλυπτό (3,50 x 1,40 x 1,20), ήδη, χυτευμένο σε ορείχαλκο, βρίσκει προσωρινή στέγη στο εργαστήριο του δημιουργού του, αναμένοντας ημερομηνία της αποκάλυψής του. Εχει αποφασιστεί να τοποθετηθεί στην είσοδο της Ι. Π. του Μεσολογγίου, δίπλα στο Στρατόπεδο Χρήστου Καψάλη.

Εμπνευσμένο, στη θεματική του αφετηρία, επίσης από το ιστορικό γίγνεσθαι των Εξοδιτών του Μεσολογγίου, το έργο πραγματεύεται τη στιγμή ακριβώς που ο Χρήστος Καψάλης ετοιμάζεται, σε ένδειξη ηρωικής αντίστασης προς τον κατακτητή, να ανατινάξει το σπίτι του μαζί με εκείνον και 400 ακόμη γυναικόπαιδα που έχουν καταφύγει εκεί. Το γλυπτό κινείται φανερά στο πνεύμα του ρεαλιστικού, αποδίδοντας τη μορφή σε ορμητικά και εκφραστικά κινητική στάση που συνάδει απόλυτα με την προαναφερθείσα ιστορική δράση της. Ετσι, ο ήρωας στέκει όρθιος, με τα κάτω άκρα σε αρκετά ευρύ διασκελισμό, το αριστερό από αυτά προβάλλει στο πλάι, σε στάση που προϊδεάζει για απαρχή κίνησης, ενώ το δεξί του χέρι υψώνεται δυναμικά κρατώντας τον δαυλό, το άλλο εκτείνεται σε ομόρρυθμη φορά σε σχέση με το αριστερό κάτω άκρο, υιοθετώντας χειρονομία που παραπέμπει σε παρότρυνση –κάλεσμα– για αυτοθυσία.

Η παρούσα εικονογραφία βρίσκει πανομοιότυπη αναφορά στο ζωγραφικό έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη (1819-1878), με τίτλο «Η θυσία του Καψάλη» (1894, Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας), το οποίο αποτέλεσε εμφανώς πηγή έμπνευσης του γλύπτη για το δικό του, συνιστώντας ταυτόχρονα ένα πέρασμα του ζωγραφικού θέματος στον γλυπτικό χώρο και αφήνοντας παράλληλα ένα αξιόλογο αποτύπωμα στο σμιλευτικό ιστορικό του εν λόγω γλύπτη.

Τέλος, το εργαστήριο του καλλιτέχνη αποτελεί, με τη σειρά του, μια «κοιτίδα», βρίθουσα γλυπτών ανάλογης θεματικής και ύφους, όπου απαντά πληθώρα προτομών, δώδεκα τον αριθμό, συλληφθείσες, όλες, σύμφωνα με το ίδιο παραστατικό ρεαλιστικό πνεύμα και με εμμονική επιδίωξη για λεπτομερή ενδυματολογική απόδοση, μεταξύ των οποίων αναφέρουμε ενδεικτικά εκείνες των Γεωργίου Μαυρομάτη (2021) (Εικ. 3), Αθανασίου Διάκου (2024), Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη (2022), Αθανασίου Ραζή-Κότσικα (2024), Μάρκου Μπότσαρη (2019), Οδυσσέα Ανδρούτσου (2019), Δημητρίου Μακρή (2019), Ανθιμου Αρχιδιάκονου (2018) κ.ά.

*Φιλόλογος-ιστορικός της τέχνης MLing., MLettres, MHA, PhD

♦ Ειλικρινείς ευχαριστίες από τη γράφουσα απευθύνονται στον Ευάγγελο Τύμπα για το πλούσιο υλικό που πολύ ευγενικά και γενναιόδωρα της παρείχε.