Το σύμπτωμα της ελληνικής υπεροχής

Οι επισφάλειες που σηματοδοτούν την εποχή μας έχουν αναδείξει την ταυτότητα ως φλέγον ζήτημα, καθώς μοιάζει να είναι πιο ρευστή από ποτέ. Δεν είμαστε πια αυτό που ήμασταν και αυτό πυροδοτεί μια σειρά εσωτερικών συγκρούσεων. Από άγχη και αναστολή μέχρι επιθετικότητα και γενικευμένη δυσφορία. Αναγκαζόμαστε να γίνουμε τουρίστες στις πόλεις μας αντί τουρίστες στα νησιά μας και οικονομικοί μετανάστες μέσα στη χώρα μας, ενώ οι Αλβανοί μετανάστες μας εδώ και πολύ καιρό διαψεύδουν τα στερεότυπα των προηγούμενων δεκαετιών, υιοθετώντας νέες ταυτότητες όπως αυτή του επιχειρηματία, του ιδιοκτήτη, του ταξιδιώτη. Κι όσο εμείς απομακρυνόμαστε ολοένα και περισσότερο από την ταυτότητα του island hopper, δηλαδή εκείνου που μεταπηδά από νησί σε νησί τους καλοκαιρινούς μήνες, η αλβανική ριβιέρα γίνεται το νέο ελληνικό –και για την ώρα σχετικά προσιτό– όνειρο.

Πάει καιρός που τα επιβλαβή στερεότυπα που ακολουθούσαν τους Αλβανούς μετανάστες άρχισαν να αποδομούνται, δίχως αυτό να σημαίνει πως εξαφανίστηκαν. Ο όρος Ελληνοαλβανός δεν είναι ακόμα ευρέως αποδεκτός στον ελληνικό πληθυσμό, παρόλο που απηχεί την πραγματικότητα. Την ίδια στιγμή χρησιμοποιούμε αβίαστα τον όρο Ελληναμερικανός, Ελληνοκαναδός, Ελληνοαυστραλός, Ελληνογάλλος, Ελληνογερμανός…

Γιατί η ένταξη των Αλβανών στην Ελλάδα παραμένει μετέωρη; Γιατί συνεχίζουμε να τους βλέπουμε ως κατώτερους ενώ ήδη εργάζονται σε νευραλγικά πόστα, έχουν αγοράσει μέρος της γης μας, σύντομα θα μας φιλοξενούν στα ξενοδοχεία της δικής τους γης για να κάνουμε διακοπές, ενώ παράλληλα θα μας νοικιάζουν τα ακίνητά τους για να ζήσουμε στην πόλη μας;

Γράφοντας αυτές τις γραμμές, μου έρχεται ακόμα μια φορά στον νου η θεωρία που ο Μάικλ Χέρτσφελντ είχε αναπτύξει στην «Πολιτισμική οικειότητα», αναφερόμενη στην ανάγκη των κρατών να δικαιολογούνται-απολογούνται μπροστά στις άλλες χώρες, κυρίως στο πολιτισμικό επίπεδο. Για τον καθηγητή Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, αυτή η ανάγκη συνομιλεί με την «παγκόσμια ιεραρχία αξίας», μια υπάρχουσα πολιτισμική ιεραρχία όπου η Δύση προσδιορίζει τι είναι καλό και τι όχι για τον εκάστοτε τόπο. Βάσει αυτή της θεωρίας η Ελλάδα είχε γίνει Δύση πριν από την Αλβανία, με αποτέλεσμα οι Αλβανοί να νιώθουν την ανάγκη να απολογούνται κατά κάποιο τρόπο ακόμα κι όταν μας ξεπερνούν και συχνά πυκνά να αναπτύσσουν ρατσιστικό λόγο εναντίον άλλων μειονοτήτων όπως Αφγανών ή Πακιστανών για να «διαχωρίσουν τη θέση τους» και να πάψουν να νιώθουν ανεπιθύμητοι ξένοι.

Εφτασε όμως η ώρα να δούμε τον σημερινό εαυτό μας στον καθρέφτη, να κοιτάξουμε τους δικούς μας Αλλους κατάματα, πέρα από τα κλισέ της δεκαετίας του 1990 και να ενδιαφερθούμε επιτέλους για τον βαθμό ικανοποίησης από την ποιότητα ζωής τους στη χώρα μας.

Πόσοι από εμάς έχουν πραγματικά νοιαστεί για την ποιότητα ζωής, σωματική, ψυχολογική, διαπροσωπική που έχουν οι πιο δικοί μας ξένοι, των οποίων τα παιδιά είναι πλέον Ελληνες, ζουν και διαπρέπουν στη χώρα, χτίζουν ζωές και οικογένειες ανάμεσά μας; Οσο ο εθνικισμός παραμένει σύμπτωμα της συλλογικής εθνικής ταυτότητας –φράση δανεική από τον Θάνο Λίποβατς– τόσο θα μένουμε προσκολλημένοι σε φαντασιακές ταυτότητες –απόρροια της επίκλησης στο ένδοξο παρελθόν μας– και θα αδυνατούμε να δημιουργήσουμε μια νέα εθνική αυτοπεποίθηση και μια επωφελή για όλους ανοιχτότητα. Διότι στην πραγματικότητα το σύμπτωμα της ελληνικής υπεροχής κρύβει ένα αίσθημα κατωτερότητας απέναντι στην πολιτισμένη Δύση. Και είναι αυτό το συναίσθημα που μας ωθεί στην ανάπτυξη ενός ρατσιστικού λόγου απέναντι στους δικούς μας μετανάστες έτσι ώστε να διαχωρίζουμε τη θέση μας από εκείνους.

Μήπως όμως έτσι παραμένουμε καθηλωμένοι σε μια θέση κατωτερότητας, ανίκανοι να οικοδομήσουμε μια σύγχρονη συλλογική φαντασίωση δίχως μισαλλόδοξα στοιχεία και δίχως την καταφυγή μας σε αρχαίους εθνικούς μύθους; Γνωρίζουμε μέσα από την ψυχαναλυτική βιβλιογραφία πως η απόρριψη του ξένου παραπέμπει στον φόβο επιστροφής σε κάτι το οποίο προϋπήρξαμε, στην επίλυση της δικής μας προβληματικής δομής.

Σε ποιον «εαυτό» φοβόμαστε τελικά να επιστρέψουμε; Σε εκείνον του οικονομικού μετανάστη της μεταπολεμικής εποχής ή στον γκασταρμπάιτερ της Γερμανίας; Σε κάθε περίπτωση, η πραγματικότητά μας υπερβαίνει ακόμα και τους φόβους μας. Γινόμαστε οικονομικοί μετανάστες στις πόλεις μας, αναζητώντας ένα υποφερτό ενοίκιο ολοένα και πιο μακριά από τον τόπο κατοικίας μας και καταλήγουμε τουρίστες στις τσιμεντένιες γειτονιές μας, ενώ οι δικοί μας ξένοι μετεξελίσσονται στους οικοδεσπότες που θα μας υποδέχονται στα θέρετρά τους. Αν, φυσικά, καταφέρουμε να σωθούμε από το staycation... και τις φαντασιακές μας ταυτότητες.