Μια ημέρα της αιωνιότητας, μια ημέρα της Αθήνας

Ο δημόσιος λόγος του στη Μεταπολίτευση, οπότε και εντάθηκε, επικαλείται την ποίηση όχι μόνο ως τρόπο ζωής, αλλά και ως μέσο θέασης του τρόπου ζωής. Απομακρύνεται κατά πολύ από την ιδιωτικότητα του Ελύτη, του Γκάτσου και –σε κάποιο βαθμό– του Σεφέρη, χωρίς όμως να την εγκαταλείπει. Πάει και βρίσκει την καταιγιστική δημόσια παρουσία του Θεοδωράκη – μπορεί να την επικρίνει, αλλά δεν μένει ανεπηρέαστος. Απέναντι στον Θεοδωράκη εκείνος εκπλήσσει γιατί δεν μιλά για τον άνθρωπο από την πλευρά του «λαού», όμως κατά έναν παράδοξο τρόπο, για συνθέτης της εποχής του, βλέπει περισσότερο το σύνολο ως προέκταση της ιδιωτικής ζωής. Ο Θεοδωράκης ήταν από μόνος του ένα πολιτικό και καλλιτεχνικό διάγγελμα.

Από την άλλη ο Χατζιδάκις βρισκόταν στο μήνυμα μέσα στο μπουκάλι που πετάξαμε όλοι μαζί στη θάλασσα. Το δημόσιο διάγγελμα απέναντι στο δημόσιο μυστήριο. Στον λόγο του Χατζιδάκι, που επιβεβαιώνεται απολύτως και στο μεταπολιτευτικό μουσικό έργο του, το ιδιωτικό μπορεί να μην είναι δημόσιο, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως είναι και ανεύθυνο. Διακρίνει μια ευθύνη του δικαιώματος στην ιδιωτικότητα απέναντι στα δημόσια πράγματα.

Ετσι, στα Σχόλια του Τρίτου και στη λοιπή αρθρογραφία μιλούσε και έγραφε ως χρονικογράφος με σχεδόν ημερολογιακή φόρμα. Το θαρραλέο γκρέμισμα του φράγματος μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου βίου στα νεότερα χρόνια είναι βέβαιο ότι επηρέασε συνολικά την αρθρογραφία της Μεταπολίτευσης. Μουσικά, στιχουργικά και «δημοσιογραφικά» επιχείρησε με κάθε τρόπο να αναδείξει τους ανοιχτούς διαύλους ανάμεσα στη ζωή ενός ενεργού πολίτη και ενός αθεράπευτα ερωτευμένου. Πρόκειται για μια συνεχή εξέγερση στον κόσμο της διανόησης που έχει στη μοίρα της κάποτε ακόμα και να εκχυδαΐζεται.

Βγήκε μπροστά και συγκρούστηκε με πολιτικά και εκδοτικά συμφέροντα, απέδρασε από την πολύτιμη απομόνωση της Γενιάς του ‘30, αλλά, εφόσον η ιδιωτική ζωή και η ποίηση ως αξίες παρέμεναν αφετηρία, γλίτωσε από την παράνοια της επικαιρότητας. Εντάξει, δεν γλίτωνε πάντα από όλους. Η ειρωνεία ήταν πως μερικοί απ’ όσους ενοχλούσε δημόσια, στρέφονταν στην ιδιωτική του ζωή. Η ιδιωτικότητα με πολιτικές προεκτάσεις δεν ήταν ανυπεράσπιστη πια – τουλάχιστον στην περίπτωσή του. Γι’ αυτό και όσοι του επιτέθηκαν με αυτόν τον τρόπο έχασαν.

Αυτό συνέβαινε και στα έργα του, που δεν ήταν ξέχωρα από τις παρεμβάσεις του στο ραδιόφωνο και στις εφημερίδες. Στο Χαμόγελο της Τζοκόντας, έχουμε μια γυναίκα μόνη, ψυχωμένη για κάτι απολύτως άγνωστο, για κάτι που δεν έχει καμία σημασία για τον ακροατή. Εικόνα πρώτη: «Οταν έρχονται τα σύννεφα»: όλα ξεκινούν απ’ έξω. Χωρίς να τελειώνουν εκεί. Μια ημέρα της Νέας Υόρκης.

Μετά ήρθε ο Μεγάλος Ερωτικός, που βρίσκει τον ακροατή εξ αρχής ως ιδιώτη. Ποιητικά προσωπικά κείμενα σε μια εθνική συνέχεια. Σε συνέντευξή του στα «Νέα» είχε πει με αφορμή αυτόν τον δίσκο: «Ο έρωτας παραμένει πάντα ένα πρόβλημα όχι μόνο του καιρού μας, αλλά όλων των καιρών. Τα “προβλήματα του καιρού μας” πολύ πιο ουσιαστικά περιέχονται στον τρόπο που αντιμετωπίζει κανείς τα μεγάλα θέματα, παρά την εξάντληση συνθημάτων και “μηνυμάτων”». Η αντίστροφη πορεία του Χαμόγελου της Τζοκόντας. Ολα ξεκινούν από μέσα. Χωρίς, επίσης, να τελειώνουν εκεί. Μια ημέρα της αιωνιότητας.

Στη συνέχεια, στα χρόνια της Μεταπολίτευσης αυτή η θέαση του κόσμου συμπληρώνεται, σε πιο πολιτικά έργα όπως τα Παράλογα, η Εποχή της Μελισσάνθης και οι Μπαλάντες της Οδού Αθηνάς. Συμπληρώνονται με ανθρώπους των έργων αυτών που πνίγονται στο ποτάμι της πολιτικής, της ιστορίας, της κοινωνικής αρένας, και που όλα αυτά τα προσδιορίζουν καθοριστικά. Μια ημέρα της Αθήνας.

Ο δημόσιος λόγος του Μάνου Χατζιδάκι δεν ήταν ακριβώς δημόσιος. Απευθυνόταν σε λίγους. Εκείνοι που τον ακούν στη μουσική και στον λόγο του, όσοι κι όποτε κι αν είναι, έχουν οικειοθελώς υποβληθεί σε ένα κλίμα πως βρίσκονται σε έναν κόσμο αχόρταγο. Πάντα με την αίσθηση ότι είναι ελάχιστοι, ελίτ και αποσυνάγωγοι. Μόνοι, αλλά μέσα στην Πολιτεία. Μια εξαίρεση.

*Δημοσιογράφος