Ο ποιητής Μάνος Χατζιδάκις

Ο Μάνος Χατζιδάκις με δύο ποιητικές συλλογές, Μυθολογία (1966 εκδ. Κεραμεικός, επανέκδοση 1980 εκδ. Αγρα) και Μυθολογία Δεύτερη 1968-1982 (1982 εκδ. Αγρα) δεν αντιμετωπίστηκε, εύλογα, ως αμιγώς ποιητής καθώς η δική του προτεραιότητα στο μουσικό έργο του και η δημοφιλία που αυτό έλαβε έθεσαν σε δεύτερη μοίρα την ποίησή του, γεγονός που ενισχύθηκε και από την παρουσία στα βιβλία του ποιημάτων που έγιναν τραγούδια.

Στο οπισθόφυλλο, εξάλλου, της πρώτης έκδοσης της Μυθολογίας διευκρινίζεται ο χαρακτήρας της συλλογής και οριοθετείται η σχέση των περιεχόμενων ποιημάτων με τη μουσική: «Το βιβλίο αυτό είναι η ποιητική έκφρασις ενός πρώτου, νεανικού κύκλου μουσικών δοκιμών […] δεν είναι καθαυτό ποίησις ή, ακριβέστερα, δεν είναι μόνο ποίησις. Είναι η επέκτασις μιας συγκεκριμένης μουσικής δημιουργίας μέσα στον ελεύθερο ποιητικό χώρο».

Στο έργο του Χατζιδάκι μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αφενός επιβάλλεται η σύνδεση ποίησης - μουσικής, αφετέρου επανέρχεται η ένωση ποιητικού λόγου με τραγούδι, αλλά με διαφορετικό τρόπο από την προηγούμενη, παλαιότερη αντίληψη για την ταύτιση των όρων. Στη συναγωγή κειμένων δοκιμιακού χαρακτήρα Ο καθρέφτης και το μαχαίρι ο Χατζιδάκις τοποθετείται για τη σχέση ποίησης - μουσικής, κυρίως κατά τη διαδικασία μελοποίησης ποιημάτων: «για να συζευχθεί η λέξη με τη Μουσική, οφείλει να περάσει μέσ’ απ’ την κάθαρση της ποιητικής θεραπείας. Να αποκτήσει ποιητική υπόσταση». Η λέξη αποκαθαίρεται μέσω της ποίησης και κατόπιν συνάπτεται αρμονικότερα με τη Μουσική. («Η λιποθυμία των λέξεων πάνω σε πέντε γραμμές»). Μπορούμε να αναγνωρίσουμε συγγένεια με τον Γκάτσο, στον οποίο συναιρείται η στιχουργική και η ποίηση. Η στενή επαγγελματική και φιλική σχέση τους ανάγει και τους δύο σε διφυή καλλιτεχνικά υποκείμενα. Ο Χατζιδάκις έχει εξάλλου δηλώσει τη σημασία του Γκάτσου ως στιχουργού και ποιητή. Σημειωτέον ότι και οι δύο συλλογές του Χατζιδάκι εκδίδονται σε περιόδους όπου, για πολλούς λόγους, υπήρξε έντονη η τάση μελοποίησης ποιημάτων.

Στη Μυθολογία, παλαιότερη από τις οκτώ ενότητες είναι «Ο κύκλος του C. N. S.» (1952) με σύντομα τρίστιχα ή τετράστιχα ποιήματα λίγων στροφών, και από τις νεότερες, η «Μελισσάνθη» (1965), με ορατή τη σταδιακή ποιητική ωρίμανση του Χατζιδάκι: «Πολύχρωμη απελπισία του καιρού μου/ Βοήθησέ με να εξαφανιστώ/ να σκεπαστώ/ Απ’ την ψυχρή αλήθεια που γεννάει ο Χρόνος/ Κατευναστικά».

Στην ενότητα «Monoprix» γίνεται διακριτό, χωρίς ωστόσο να προεξάρχει, το ομοερωτικό στοιχείο σε ποιήματα αφηγηματικά, ατμοσφαιρικά που ανακαλούν κέντρα, δρόμους, χώρους συνάθροισης αντρών, με έμφαση στην ομορφιά των νεανικών σωμάτων: «Λίγο πιο πάνω από τον κάτασπρο λαιμό του/ Στο λεπτό σχέδιο των χειλιών του/ Στην απειλή των ματιών του». Και: «βιαστικά ξεντύθηκες/ Κι έπεσες στο κρεβάτι/ γ υ μ ν ό ς/ Κι ήσουν υπέροχος/». «Η καλλιτεχνική ελευθερία επιβάλλεται στην κοινωνική ηθική», κατά την άποψη του ίδιου του ποιητή. Αποκαλυπτική και για τις επιρροές του Χατζιδάκι είναι η ενότητα «Τρεις προσωπογραφίες», τρία ποιήματα, σε διαφορετικές φόρμες το καθένα, αφιερωμένα κυρίως στην ποιητική των Ελύτη, Σεφέρη, Γκάτσου.

Η Μυθολογία μορφώνει εντέλει τους τρόπους του Χατζιδάκι που θα παρουσιαστούν περισσότερο επεξεργασμένοι στη Μυθολογία Δεύτερη. Ρυθμικότητα και επιλεκτική αλλά συχνή χρήση μέτρων στην πρώτη συλλογή: «Μαζί του πήρε δυο παιδιά/ να του μαζεύουνε πουλιά». Ή: «Με μια σφεντόνα έν’ αϊτό/ θα βρει το δρόμο το σωστό/ να σιγοπερπατήσει», αλλά και στη δεύτερη (Μας εξηγεί για το χορό/ Για τον καιρό/ Για κάποιον άγριο πατριό/», ποίημα «Γαβριέλλα»).

Πειραματισμοί με τις φόρμες (π.χ. ενότητες «Περίπτερον αγάπης» και «Ανασκαφές στον ζυγό» της δεύτερης συλλογής), άλλοτε αφηγηματικότητα με ή χωρίς λυρικό στοιχείο, ανάλογα με τη θεματική του ποιήματος, άλλοτε αναφορικότητα αλλά χωρίς σαφείς χωροχρονικούς δείκτες, άλλοτε ονειρικό στοιχείο με λυρισμό, εικόνες πλήρεις φυσικών στοιχείων (τα πουλιά είναι λέξη πολύ συχνά επαναλαμβανόμενη και φορτισμένη σημασιολογικά), ερωτισμός συνδυασμένος με θλίψη και με βίωμα της μοναξιάς («Προχτές χάθηκα/ Κι οι φίλοι μου με βρήκαν/ Κρεμασμένο/ Σ’ ένα ξερό κλαδί αγριοελιάς…» ποίημα «Fresco»).

Στοιχεία αλόγου και απρόσμενοι συνδυασμοί, λεκτικοί ή νοηματικοί, ενισχύουν το ονειρικό/εξωπραγματικό το οποίο, ωστόσο, κάποτε εδράζεται σε πραγματική, ενίοτε ανιχνεύσιμη εμπειρία. Χωρίς η ποίηση του Χατζιδάκι να είναι αμιγώς υπερρεαλιστική, συχνά οι εικόνες χαρακτηρίζονται από τολμηρές συνάψεις που προσγράφονται στον υπερρεαλισμό. Στη Μυθολογία Δεύτερη τα ποιήματα είναι δεμένα, ο μεταφορικός λόγος γίνεται πιο λειτουργικός, εμφανίζεται ελεγχόμενα το πεζολογικό στοιχείο και η ειρωνεία ως σχόλιο των καιρών, όταν η θεματική αφορά τα δημόσια πράγματα: «Με τα πορτρέτα των προγόνων της/ Αγωνιστών και δολοφόνων/ Με τ’ ακριβά παράσημα των “εθνικών υπηρεσιών”/ […]Και μες σ’ αυτά/ Νέοι/ Αισθητικοί κι ευαίσθητοι/…» («Η γηραιά κυρία δημοκρατία»).

Αν και το συλλογικό ως πολιτικό υφίσταται σε κάποια ποιήματα, όπως το προαναφερθέν (και π.χ. ενότητα «Μελισσάνθη», «Η αναγκαιότης του πολέμου», «Tradition and Revolution», «Ελευθεροτυπία (Free Press)»), η ποίηση του Χατζιδάκι, με ρίζες σε όλους τους μείζονες (συγκαιρινούς του) Ελληνες ποιητές, προκύπτει από το ατομικό βίωμα και τη νοητική διύλιση της εμπειρίας του κόσμου. Πιστεύοντας στην ισχύ της Τέχνης, τοποθετεί τα βιώματα σε έναν κόσμο που δομεί ως προσωπική αντανάκλαση του πραγματικού, όπου Ποίηση και Μουσική μπορούν να μεταποιούν την κοινωνία και να λειτουργούν παρηγορητικά αν όχι παρεμβατικά στο κουρασμένο από τον περίγυρό του εαυτό. Οπως ο ίδιος το θέτει: «Η σημασία των πουλιών υπάρχει μόνο όταν πετούν. Για να θυμίζουνε τον ξεχασμένο προορισμό μας, που είναι κάποτε να πετάξουμε κι εμείς».

*Διδάσκουσα στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας Τέχνης στην ΑΣΚΤ