Μια πολύ προσωπική μαρτυρία

Α'

Τον γνώρισα το καλοκαίρι του 1961. Μόλις είχα τελειώσει το δεύτερο έτος των Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο και ήμουν ήδη σε προχωρημένο στάδιο στην τάξη του πιάνου, στο Ωδείο Αθηνών. Ενας πρώην συμμαθητής μου από το γυμνάσιο, που έγραφε ποιήματα, με έσπρωξε να μελοποιήσω ένα ποίημά του για να το υποβάλουμε στο τρίτο Φεστιβάλ Τραγουδιού της Αθήνας. Το τραγούδι αυτό είχε ανέλπιστη επιτυχία, πέρασε στην πρώτη θέση των προκριματικών κι αυτό έκανε τον Μάνο Χατζιδάκι να ενδιαφερθεί για μένα.

Συναντηθήκαμε στου «Φλόκα». Ηταν πολύ ευγενής και γενναιόδωρος· εγώ διστακτικός και φοβισμένος, αλλά και πολύ κολακευμένος. Εμαθε τι κάνω και τι θέλω –ήθελα τότε να σπουδάσω σύνθεση στο Concervatoire του Παρισιού–, με ενεθάρρυνε να προσπαθήσω και μου έδωσε χρήσιμες συμβουλές. Ξαναβρεθήκαμε στα τελικά του Διαγωνισμού, όπου εγώ απέσπασα το τρίτο βραβείο, ο Μάνος Χατζιδάκις πήρε το δεύτερο, ενώ το πρώτο ο Μίκης Θεοδωράκης.

Από τότε και μετά ο Μάνος άρχισε να μου προτείνει διάφορες συνεργασίες – ακουστική αντιγραφή κομματιών του για φωνή και πιάνο, συμμετοχή στις ηχογραφήσεις έργων του ως πιανίστας. Ολα αυτά με πλουσιοπάροχη αμοιβή πάντα.

Β'

Από τότε έως τον θάνατό του δεν χωριστήκαμε ποτέ. Μας συνέδεε μια βαθιά φιλία και εκτίμηση, που δεν χλόμιασε ούτε όταν, αργότερα, για μεγάλα διαστήματα, οι δρόμοι μας χώριζαν. Φροντίζαμε κι οι δυο να βαστάμε επαφή και να συναντιόμαστε κάθε φορά που είχαμε την ευκαιρία.

Στην περίοδο των πέντε–έξι χρόνων που μεσολάβησαν από τη γνωριμία μας μέχρι να μετοικήσω για δέκα χρόνια στο Παρίσι, βλεπόμασταν σχεδόν καθημερινά – ο Μάνος έγραφε τότε μουσική πολλών ταινιών κι αυτό ήταν ένα μεγάλο σχολείο για όποιον δούλευε μαζί του. Ακόμα και στη μακρά διάρκεια της στρατιωτικής μου θητείας, φρόντισε ο ίδιος να είμαι στην Αθήνα για να τον βοηθάω στις ηχογραφήσεις.

Ενα άλλο σχολείο –ίσως και το πιο ουσιαστικό– ήταν οι ώρες της σχόλης, τα βράδια στον « Μαγεμένο Αυλό». Μαζευόμαστε φίλοι και συνεργάτες και συζητούσαμε επί παντός επιστητού. Το σπουδαιότερο όμως ήταν ότι παίρναμε όλοι ένα υψηλό μάθημα κοινωνικής αγωγής από έναν άνθρωπο-πρότυπο υπεύθυνου πολίτη: δημοκρατικό, ανεξάρτητο, τολμηρό, αντικομφορμιστή, ελεύθερο άνθρωπο.

Ηταν τότε αυτή η κρίσιμη περίοδος των πνευματικών ζυμώσεων και των πολιτικών συγκρούσεων που ήρθε να ακυρώσει η δικτατορία.

Γ'

Εφυγα στο Παρίσι το 1968, με στόχο να σπουδάσω σύνθεση στο Concervatoire με τον διάσημο συνθέτη και δάσκαλο Olivier Messiaen, και τα κατάφερα.

Λίγο αργότερα ο Μάνος θα βρεθεί στη Νέα Υόρκη. Ξέρω ότι είχε περάσει μια δύσκολη περίοδο στην αρχή της διαμονής του εκεί, αλλά σιγά σιγά μπόρεσε να ενσωματωθεί στο κινηματογραφικό μουσικό κατεστημένο και έγραψε ενδιαφέρουσα μουσική για διάφορες ταινίες, αλλά και τη γοητευτική Gioconta για συμφωνική ορχήστρα.

Την περίοδο αυτή οι συναντήσεις μας, στο Παρίσι κυρίως, έστω και σποραδικές, αποτελούσαν πηγή μεγάλης χαράς. Ο Μάνος μού μιλούσε για τη δουλειά του και τα σχέδιά του, αλλά επίσης είχε αληθινή περιέργεια να ακούσει από μένα τα μουσικά νέα του Παρισιού και, κυρίως, τι έγραφα εγώ εκείνη την εποχή – έστω κι αν οι επιλογές μου ήταν πολύ διαφορετικές απ’ τις δικές του.

Με ιδιαίτερη συγκίνηση θυμάμαι το 1972, που φτάνοντας από τη Νέα Υόρκη στο Παρίσι μού ζήτησε να βρεθούμε στο «σπίτι μου» στη Cité des Arts, όπου διέμεναν αρκετοί τελειόφοιτοι, μαθητές του Concervatoire. Βαστούσε μαζί του έναν δίσκο, τον «Μεγάλο Ερωτικό», που μόλις είχε κυκλοφορήσει. Αληθινή έκπληξη! Ο «Mεγάλος Eρωτικός» δεν ήταν απλώς ένας πολύ ωραίος κύκλος τραγουδιών. Το απίθανό ακόμη και για μένα ήταν η οργανική επεξεργασία του μουσικού συνόλου του έργου. Εκμεταλλευόταν όλες τις ηχητικές ιδιομορφίες των οργάνων κατά τα πρότυπα της σύγχρονης μουσικής. Ημουν αληθινά συγκινημένος.

Δ'

Λίγο αργότερα, έπρεπε για λόγους οικογενειακούς να έρθω για λίγο στην Αθήνα. Φοβόμουν κάπως, γιατί όλοι μας στο Παρίσι προσπαθούσαμε να βοηθήσουμε με κάθε τρόπο αυτούς που είχαν προβλήματα με τη δικτατορία. Δεν φανταζόμουν ωστόσο ότι φτάνοντας στην Αθήνα θα μου κατάσχουν το διαβατήριο στο αεροδρόμιο και θα μου διεμήνυαν ότι πρέπει να παρουσιαστώ στη Γενική Ασφάλεια Αθηνών. Η κατάστασή μου ήταν δύσκολη, γιατί ήδη εργαζόμουν στο Παρίσι.

Ο μόνος που ίσως μπορούσε να με σώσει ήταν βέβαια ο Μάνος. Και πράγματι. Βρήκε κάποιον υψηλά ιστάμενο, ο οποίος του έδωσε ραντεβού λίγες μέρες μετά, στις 8 το πρωί! Ο Μάνος συνήθιζε να ξυπνά από τις 12 και μετά. Πιο πριν ούτε με κανόνια.

Του είπα να του κάνω παρέα το προηγούμενο βράδυ. Καθίσαμε στον «Μαγεμένο Αυλό». Κατά τις 3 με έδιωξε. Λίγο πριν από τις 8 κατέβηκε στη Βασιλέως Κωνσταντίνου να πάρει ταξί. Μέχρι όμως να φτάσουν, ο Μάνος αποκοιμήθηκε. Ο ταξιτζής αναγκάστηκε να φωνάξει τους φύλακες κι αυτοί τον πήγαν σηκωτό στο γραφείο του «υψηλά ισταμένου». Το τι συζήτησαν το παραλείπω. Το γεγονός είναι ότι την επομένη το πρωί αναχωρούσα άρον άρον για το Παρίσι.

Ε'

Από το 1975 ο Μάνος μού είχε μιλήσει για το Τρίτο Πρόγραμμα και πόσο θα ήθελε να τον βοηθήσω σ’ αυτήν τη δύσκολη προσπάθεια. Του είχα εξηγήσει ότι θα ήταν κρίμα να γυρίσω τη στιγμή που στο Παρίσι είχα πλήθος σοβαρών παραγγελιών και έκανα ήδη μια αξιοσημείωτη καριέρα.

Φαίνεται πως αντιμετώπιζε δυσκολίες στη μεταρρυθμιστική του προσπάθεια και αισθανόταν αβοήθητος. Τα πράγματα άλλαξαν για μένα όταν γεννήθηκε η κόρη μου, το 1976. Είχα την επιθυμία να μεγαλώσει στην Ελλάδα. Του υποσχέθηκα ότι θα μετακομίσω στην Αθήνα το φθινόπωρο του 1977, μετά τα μεγάλα μουσικά θεάματα που είχα στην Avignon.

Ετσι κι έγινε. Φτάνοντας βρήκα μια κατάσταση εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αλλά και μια αφόρητη ένταση που κυριαρχούσε εξαιτίας των αντιδράσεων, αρχικά των συνδικάτων και σταδιακά της Γενικής Διεύθυνσης. Ο απόλυτος και εριστικός χαρακτήρας του δεν βοηθούσε. Κατάλαβα αμέσως τον ρόλο μου: ως αναπληρωτής διευθυντής του Τρίτου και έχοντας δικαίωμα υπογραφής αντί του Χατζιδάκι –πράγμα που ο ίδιος απαίτησε– μπορούσα να επιβάλλω μια σχετική εργασιακή τάξη, αλλά κυρίως να λύνω υπομονετικά και εποικοδομητικά όλες τις εντάσεις. Σ’ αυτό βοήθησε επίσης η Νίκη Γουλανδρή, εκλεκτό μέλος του Δ.Σ. της ΕΡΤ και φίλη του Μάνου. Για δύο χρόνια καταφέραμε να δουλέψουμε αποτελεσματικά. Το 1979, μάλιστα, έγινε και η πρώτη, πολύ επιτυχής προσπάθεια πολιτιστικής αποκέντρωσης με τις Μουσικές γιορτές στα Ανώγεια.

Εγραφα τότε, σε σύντομο σχόλιό μου:

«Μυτερά βράχια, βαθιές χαράδρες, σπίτια μικρά καθαρά και στολισμένα με κιλίμια, βλέμματα φιλικά που σε κοιτάζουν με περιέργεια. Αίθουσα ασφυκτικά γεμάτη και όχι μόνο από τους “ξένους”. Πολλοί ντόπιοι παρακολουθούν τις συζητήσεις με ενδιαφέρον αλλά και απορία. Αραγε μας καταλαβαίνουν; Ολη τη μέρα ήχοι λύρας και λαούτου φτάνουν από παντού. Το βράδυ η μεγάλη πλατεία ασφυκτιά. Αρχίζει ο διαγωνισμός λύρας, ένα αληθινό γλέντι! Τώρα οι ντόπιοι πιο πολύ πια απ’ τους “ξένους”, είναι η σειρά τους να αναρωτηθούν αν εμείς καταλαβαίνουμε. Οι τσικουδιές που μας προσφέρουν ασφαλώς βοηθούν να καταλάβουμε».

Προς τα τέλη του 1981, η κατάσταση άρχισε να μας ξεφεύγει. Οι αναμενόμενες πολιτικές αλλαγές ενθάρρυναν την επιθετικότητα των πάσης φύσεως πολεμίων του Tρίτου. Ο Μάνος παραιτήθηκε μετά τις εκλογές. Την επομένη έδωσα κι εγώ την παραίτησή μου.

Στ'

Από το 1981 και μετά, η ζωή μου αλλάζει ριζικά. Ασχολούμαι με τη μουσική για το θέατρο, ταξιδεύω για πρόβες, παραστάσεις, είμαι συγχρόνως πρόεδρος της ΕΛΣ. Συναντώ ωστόσο συχνά πυκνά τον Χατζιδάκι και μιλάμε για ό,τι μας απασχολεί. Οι προβληματισμοί εκείνης της περιόδου οδήγησαν τον Μάνο στην ιδέα της δημιουργίας μιας νέας Ορχήστρας – θα την έλεγε Ορχήστρα των Χρωμάτων και θα ήταν ελεύθερη στο πνεύμα κι ανεξάρτητη από τις γραφειοκρατικές αγκυλώσεις του Δημοσίου.

Το 1989 το όνειρό του έγινε πραγματικότητα. Παραθέτω απόσπασμα από ένα σύντομο σχόλιό μου μετά από μια πρόβα της Ορχήστρας: «Τη στιγμή που η Ορχήστρα με την Ντόρα Μπακοπούλου έπαιζε το Adagio από το κονσέρτο σε λα μείζονα του Μότσαρτ, ένιωσα πως όλοι οι μουσικοί, ψυχή τε και σώματι, συμμετείχαν σε μια μυσταγωγία. Ενωναν την προσωπική τους ευαισθησία στην υπηρεσία ενός απόκρυφου διαλόγου, που μετουσίωνε τόσο τους ίδιους όσο κι εμάς που τους ακούγαμε».

Λίγο καιρό αφού έφυγε ο Μάνος, ανέλαβα τη διεύθυνση της Ορχήστρας, που συνέχισε την πορεία της στο πλαίσιο που είχε χαράξει ο ιδρυτής της.

Ζ'

Ο Μάνος Χατζιδάκις έχει κριθεί από την Ιστορία ως ένας κορυφαίος συνθέτης –μελοποιός, που χάρισε στη χώρα έναν θησαυρό εξαιρετικών τραγουδιών και κάποια αριστουργήματα λυρικής και ορχηστρικής γραφής–, αλλά και ως ένα πρότυπο ανεξαρτησίας, αντικομφορμισμού και σοφίας. Αναζητούσε πεισματικά αυτό που υπάρχει πίσω απ’ τις νότες, αυτό που κανείς δεν μπορεί να περιγράψει με ακρίβεια και που, όταν υπάρχει, μετατρέπει τους ήχους σε θεϊκά μηνύματα.

*Συνθέτης, φίλος και εκ των πολύ στενών συνεργατών του Μάνου Χατζιδάκι, τόσο στις συναυλίες και στις ηχογραφήσεις του (όπου μετείχε ως πιανίστας) όσο και στο Τρίτο Πρόγραμμα (όπου θήτευσε ως αναπληρωτής διευθυντής από το1977 έως το 1989), στην Ορχήστρα των Χρωμάτων (στην οποία διετέλεσε καλλιτεχνικός διευθυντής από το 1995) κ.ά.