Ο αγώνας για μνήμη και δικαιοσύνη

Εκανε κρύο εκείνο τον Δεκέμβρη όταν φτάσαμε στους Λιγκιάδες των Ιωαννίνων, καλεσμένοι για το συνέδριο που διοργάνωναν το Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και το Εθνικό Συμβούλιο Οφειλών της Γερμανίας (ΕΣΔΟΓΕ) σε συνεργασία με τοπικούς φορείς. Οπως και να τους ονομάσει κανείς, «μαρτυρικό χωριό» ή ακόμα και «ολοκαύτωμα», κατά συμβολική παράβαση του άπαξ που φέρει αυτή η λέξη, οι Λιγκιάδες είναι ένας από τους πολυάριθμους επί Κατοχής τόπους εξολόθρευσης –με όλα τα μέσα– αμάχων (παιδιών, γυναικών και γερόντων).

Το μνημείο που έχει στηθεί στη μνήμη τους, ένα γλυπτό που πετυχαίνει να δείξει με την αίσθηση ρευστότητας των όγκων του το ξαφνικό, το αναπάντεχο της σφαγής εκείνη την Κυριακή του 1943, θα θυμίζει όσο υπάρχει την εμβληματική ιστορία του Παναγιώτη Παμπούσκα, που μας μίλησε την άλλη μέρα στο συμπόσιο, του μοναδικού βρέφους που επέζησε και βρέθηκε λαβωμένο στο στήθος της νεκρής μητέρας του. Να τη θήλαζε άραγε ακόμα;

Τα πρακτικά εκείνου του Συμποσίου, που βγήκαν το 2022 και καθυστέρησαν λόγω της πανδημίας να παρουσιαστούν, έχουμε σήμερα στα χέρια μας. Μακάρι η επόμενη έκδοση να είναι δίγλωσση μαζί και με όσα κείμενα δεν ήταν έτοιμα σε γραπτή μορφή και εκείνα όσων συνέδρων δεν μπόρεσαν τότε να παραστούν.

Ο συνεχιζόμενος καταιγισμός μαρτυριών, ερευνών, έργων λογοτεχνικών, κινηματογραφικών και άλλων, σχετικά με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μάλιστα με τον Ναζισμό δείχνει ότι πολλά ερωτήματα αποκτούν νέα διάσταση στη σημερινή συγκυρία, ενώ η επιμονή της επώδυνης εκείνης μνήμης συνυπάρχει με μία επίσης συνεχιζόμενη επίσημη προσπάθεια διαχείρισής της προς την κατεύθυνση αν όχι της παραχάραξης, πάντως της λήθης. Εχει συζητηθεί και στην Ελλάδα η εν εξελίξει επίσης εδώ και κάποια χρόνια προσπάθεια της επίσημης Γερμανίας να ξαναγραφεί η ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Το χρηματοδοτημένο πάντως από το υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας πρόγραμμα MOG απ’ όσο γνωρίζω δεν έχει προς το παρόν, παρά τις παράπλευρες προσπάθειες, εγκριθεί κεντρικά στην Ελλάδα.

Ωστόσο η σημερινή συγκυρία χαρακτηρίζεται επίσης από την οξυνόμενη διεθνή κρίση της οποίας οι πόλεμοι στην Ουκρανία και στη Γάζα είναι μόνον το εμφανέστερο μέρος. Και φανερώνει την επιλεκτική μνήμη του γερμανικού κράτους απέναντι στις οφειλές του, αφού αυτές παραμένουν σε εκκρεμότητα για χώρες όπως η Πολωνία, η Ελλάδα.

Το φαινόμενο της στήριξης του πολέμου του Ισραήλ εναντίον των αμάχων στη Γάζα, χαρακτηριστικό μιας επιλεκτικής μνήμης, έχει, όπως καταγγέλλεται από πολίτες μέσα και έξω από το κράτος του Ισραήλ, ανυπολόγιστες συνέπειες. Το κοριτσάκι με το άδειο πιάτο που περιμένει στην ουρά το συσσίτιο είναι μια εμβληματική εικόνα.

Ο «πυρετός» νεομακαρθισμού που σαρώνει τον πλανήτη αντιμετωπίζει, ωστόσο, πυρήνες και κινήματα αντίστασης στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και αλλού. Το αίτημα για ειρήνη φέρνει στον νου το διεθνές κίνημα για το Βιετνάμ των δεκαετιών του 1960 και 1970.

Τα κείμενα

Την ανάγκη της αντίστασης σήμερα «στο αυγό του φιδιού που επωάζεται» τονίζει στο προφητικό του κείμενο ο εκλιπών δήμαρχος Ιωαννίνων, Μωυσής Ελισάφ. Με γνώση και κριτική διαύγεια αναφέρεται θεωρηματικά στον αφανισμό της Ισραηλιτικής Κοινότητας των Ιωαννίνων: στους τρόπους και τους δράστες της σύλληψης των Ρωμανιωτών, των Ελλήνων Εβραίων, και της μεταφοράς τους μέσα σε ασκέπαστα καμιόνια από «την χιονισμένη άναυδη», όπως λέει, πόλη τους, στο Αουσβιτς. Ποιοι έμειναν απαθείς, ποιοι δήλωσαν «αθώοι», ποιοι επωφελήθηκαν από τις εγκαταλειμμένες περιουσίες, ποιοι επέστρεψαν και βρήκαν τα σπίτια τους κατοικημένα από τους φυγάδες των καμένων χωριών ή του εμφυλίου που μόλις άρχιζε; Δίπλα στους αρχηγούς των ναζί, που δεν έπαθαν τίποτα, ο Ελισάφ διερωτάται τι απέγιναν οι άλλοι, οι «μικροί τροχοί της μηχανής του θανάτου»; Ο ένας κουρέας, ο άλλος φοιτητής δικαίου, ο τρίτος λογιστής λέει πως έγιναν τέρατα στο όνομα του καθήκοντος και πως μετά συνέχισαν κανονικά τη ζωή τους. Το αυγό του φιδιού, μας λέει, επωάζεται με καθημερινές συμπεριφορές, με αθώες ανοχές και αποδοχές. Οταν δεν ενθαρρύνεται. Σε ανεκτικές ή ευεπίφορες κοινωνίες μάλιστα εκκολάπτεται πολύ καιρό πριν. Πρέπει οι λαοί να γρηγορούν. Αλλιώς το εφιαλτικό παρελθόν μπορεί να επιστρέψει στο μέλλον.

Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Αθανάσιος Γκότοβος, που διευρύνει τον κύκλο των εγκλημάτων πολέμου στην Ηπειρο (Παραμυθιά, Λυγκιάδες, Κομμένο), σταματά και αυτός στον Μπλούμε, τον υπεύθυνο για την εξολόθρευση των Εβραίων στην πόλη των Ιωαννίνων, τον «δόκτορα» στον οποίο, σύμφωνα με το δικαστήριο της Βρέμης, μόνο ήσσονος σημασίας ενέργειες μπορούν να του καταλογιστούν, τις οποίες πιθανώς διεκπεραίωσε από αίσθηση καθήκοντος. Ενώ για τον υπαρχηγό του, Λίνεμαν, τονίζεται ότι θα είχε ταπεινά κίνητρα αν προέβαινε σε ενέργειες πέρα απ’ όσες ήταν αναγκαίο. Ωστόσο, ο καθηγητής Γκότοβος διαπιστώνει μία αλλαγή παραδείγματος από το 2015, όταν το σκεπτικό κάποιων γερμανικών δικαστηρίων αναγνωρίζει ενοχή σε πρόσωπα που ανήκαν σε εγκληματικούς οργανισμούς, ανεξάρτητα από το αν τα ίδια είχαν τελέσει αξιόποινη πράξη εναντίον αμάχων. Παρατηρεί, όμως, ότι τα πρόσωπα αυτά ήταν πλέον πάνω από 90 ετών και κάποια πέθαναν πριν από την τελική απόφαση του δικαστηρίου.

Για τη σφαγή του Κομμένου (317 άτομα ανάμεσά τους 97 παιδιά) μιλά ο Δημήτρης Βλαχοπάνος, συγγραφέας και επίμονος ερευνητής, εστιάζοντας στην προφορική ιστορία, στις συγκλονιστικές αφηγήσεις των ελάχιστων επιζώντων, κυρίως παιδιών. Ο Ηλίας Λάμπρης, μέλος του ΕΣΔΟΓΕ, αναφέρεται σε κείμενα, ζωγραφιές και μουσική που γράφτηκαν για το Κομμένο. Ανάμεσά τους το Τραγούδι για το Κομμένο, που αφιέρωσε στα 97 παιδιά ο Ελβετός μουσικός Γκύντερ Ζόμμερ με τη φωνή της Σαβίνας Γιαννάτου και το μοιρολόι της Μαρίας Λάμπρη, που επέζησε της σφαγής. Στο Κομμένο αναφέρεται και ο πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, καθηγητής Γεώργιος Καψάλης, και τη σφαγή που έγινε εκεί στις 16 Αυγούστου του 1943, αμέσως μετά τον γάμο της προηγούμενης ημέρας. Εναν κυριολεκτικά ματωμένο γάμο. Η φιλόλογος Κατερίνα Σχισμένου μιλά για τις εικαστικές κυρίως αναπαραστάσεις καλλιτεχνών από στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξολόθρευσης. Ανάμεσά τους από το Αουσβιτς, όπου καταγράφονται από τον Ολέρ τα κρεματόρια και από άλλους η καθημερινή ζωή των μελλοθανάτων. Πολύτιμη παρακαταθήκη, αφού οι ναζί επιχείρησαν με ζήλο να καταστρέψουν τα τεκμήρια του έργου τους. Κάποτε μάλιστα ισοπέδωσαν και τις κτιριακές εγκαταστάσεις.

Η διευθύντρια Δημοτικού Σχολείου Αικατερίνη Ντάση και ο φιλόλογος Παναγιώτης Νάκας μιλούν για τα ξεχασμένα αντίποινα στο Σταυροχώρι, στο Φανάρι της Πρέβεζας, σε συνεργασία Γερμανών και Τσάμηδων. Με τους Τσάμηδες να καταδίδουν και να σφάζουν πιο ανελέητα, όπως λένε οι μαρτυρίες, και από τους Γερμανούς.

Το πολύτιμο κείμενο του καθηγητή και μέλους της Εθνικής Αντίστασης (ΕΠΟΝ Αγιάς, Αετόπουλο, 4ο σύνταγμα ΕΛΑΣ) Χρίστου Αλεξίου για τον Βάλια Σεμερτζίδη είναι ένας χείμαρρος σκέψης και γνώσης μέσα από τον διάλογό του με τον καλλιτέχνη: μια περιπλάνηση στην τέχνη και στον πολιτισμό, με οδηγό τον αγώνα, εθνικό και κοινωνικό, του ελληνικού λαού. Ανάμεσα στα έργα, «Η μάχη της σοδειάς» είναι και πράξη αντίστασης εναντίον των Γερμανών στη Θεσσαλία, που ρημάζουν τον τόπο κλέβοντας τις σοδειές. Ενώ «Ο χορός 1η του Μάη 1944» εικονίζει την εκτέλεση/χορό των 200 κομμουνιστών στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής με κεντρικό πρόσωπο τον διερμηνέα Ναπολέοντα Σουκατζίδη, που ενώ μπορούσε να γλιτώσει δεν το έπραξε. Για τον Χρίστο Αλεξίου, ο Σεμερτζίδης με το έργο του εκφράζει αυτό που είχε πει ο Ρίτσος για τον Καβάφη: «Η μορφή δεν εφευρίσκεται μήτε επιβάλλεται. Εμπεριέχεται στην ύλη της και αποκαλύπτεται στην κίνησή της προς την έξοδο». Αυτά τα λόγια δεν αφορούν μόνο την τέχνη αλλά και τη μνήμη. Τη δράση και την πράξη μας. Δεν κατασκευάζεται η ιστορική μνήμη, όσο κι αν αυτό επιχειρείται. Η μνήμη εμπεριέχεται στην ύλη της, τους νευρώνες, και αποκαλύπτεται στην κίνησή της προς την έξοδο, όταν δηλαδή γίνεται απελευθερωτική πράξη. Πώς να χωρέσουν αυτές οι σκέψεις, αυτά τα έργα στον επίσημο λόγο της Εθνικής Πινακοθήκης που βάζει, όπως λέει ο καθηγητής, ταμπέλα στο έργο του Σεμερτζίδη χωρίς να το έχει αναγνωρίσει;

Η ομότιμη καθηγήτρια Ερασμία Σταυροπούλου μιλά για τη διαχείριση του τραύματος και της μνήμης μέσα από δύο διηγήματα: του Χριστόφορου Μηλιώνη και του Μάριου Χάκκα. Το σαρκαστικό του Χάκκα για το Σκοπευτήριο Καισαριανής μοιάζει όλο και πιο πολύ προφητικό: Μετά από μια συζήτηση του δημοτικού συμβουλίου για το πώς να γιορταστεί η εκτέλεση της 1ης Μάη, ο αφηγητής μάς λέει ότι η μνήμη μπορεί τελικά να αλλοιωθεί και από το συμφέρον. Ετσι, το Σκοπευτήριο μπορεί κάποτε από τόπος μνήμης να καταλήξει σε οικόπεδα «έξι μέτρα φάτσα και δώδεκα βάθος, τσίμα-τσίμα» για να είναι οικοδομήσιμα. Και σε αυτό, προβλέπει ότι θα συμφωνούν αριστεροί, κεντρώοι και δεξιοί.

Η Ελένη Καρασαββίδου, ΕΔΙΠ του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και διοργανώτρια βασική του Συμποσίου, παρουσίασε το αυτοβιογραφικό κείμενο του διανοούμενου και λογοτέχνη Βαφόπουλου για την Κατοχή. Ο ποιητής Νίκος Μακρής –αφηγείται ο Βαφόπουλος– ήταν γερμανόφιλος και θαυμαστής του Χίτλερ. Ηξερε και γερμανικά. Οταν φτάνουν όμως οι Γερμανοί μπαίνουν στο γραφείο του και του κάνουν κατάσχεση στα έπιπλά του. Απαρηγόρητος εκείνος κάνει αγωγή εναντίον του ελληνικού κράτους ζητώντας από αυτό αποζημίωση, αφού έπρεπε, όπως υποστήριζε, να είχε προμηθεύσει τους Γερμανούς με τα έπιπλα που χρειάζονταν για να μη χρειαστεί εκείνοι να πάρουν τα δικά του. Τη συμπεριφορά αυτή θα την ονομάζαμε ταύτιση με τον επικυρίαρχο, κάτι που συνεπάγεται και την υποτίμηση της χώρας καταγωγής και επομένως την κερδοφόρα συνεργασία με τον κατακτητή.

Το βιωματικό κείμενο του αντιστασιακού και συμπροέδρου του ΕΣΔΟΓΕ, Βασίλη Μπρακατσούλα, μιλά για τα χρόνια εκείνα «που ο άνθρωπος αισθάνεται την απληστία της ζωής», και που εκείνος τα έζησε από τα 14 του στην Εθνική Αντίσταση. Ο δρ Αριστομένης Συγγελάκης, συγγραμματέας του ΕΣΔΟΓΕ, παρουσιάζει ένα μέρος από τις καταστροφές που στοίχισε στην Ελλάδα η γερμανική κατοχή, τονίζοντας ότι οι διεκδικήσεις των γερμανικών οφειλών δεν παραγράφονται. Ο στρατηγός ε.α. και συγγραμματέας του ΕΣΔΟΓΕ, Δημήτρης Αλευρομάγειρος, μιλά για τη δημιουργία του Συμβουλίου από τον Μανώλη Γλέζο, για το ιστορικό των δράσεών του μέχρι σήμερα (σε συνεργασία κάποιες φορές και με Γερμανούς πολίτες), αναλύοντας και σε τι συμποσούνται οι γερμανικές οφειλές. Οι εισηγήσεις αυτές ανοίγουν έναν διάλογο για τις προοπτικές της υπεράσπισης της μνήμης και της δικαίωσης των τραυμάτων.

ΥΓ. Για «Το οικόπεδο με τις τσουκνίδες / ένα σχόλιο για την Ποίηση και την Ιστορία» που υπογράφω, ας μιλήσουν όσοι το διαβάσουν. Σε αυτό συνυπάρχει ο Ελύτης με τον Παπαρρηγόπουλο, τον Καβάφη και τον Βελουχιώτη.