Το Φτεξούσιο και ο Ερωτόκριτος

Ο συγγραφέας Παναγιώτης Ιακώβου Γεωργουδής είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση διανοουμένου – μια ιδιότητα που παλαιότερα αποτελούσε συστατικό στοιχείο της ιδιοσυστασίας της πλειονότητας των δημοσιογράφων. Με τον συγγραφέα του βιβλίου έχουμε κοινό τόπο αναφοράς, τα τελευταία χρόνια, την «Εφημερίδα των Συντακτών».

Η αποστολή του βιβλίου του με ξάφνιασε αρχικά. Ωστόσο, πολύ γρήγορα κατανόησα ότι αυτή η πρωτοβουλία προέκυψε από τη συναντίληψή μας για τον λαϊκό πολιτισμό ως πολιτισμικό σύστημα αλλά και από την κοινή στάση να κατανοηθούν πολλές συμπεριφορές στο πλαίσιο αυτού του πολιτισμικού –και κοινωνικού– συστήματος. Μοιραζόμαστε την πίστη στη δύναμη του λαϊκού πολιτισμού αλλά και στην κατανόησή του όχι ως μιας νεορομαντικής προσέγγισης, η οποία καθιστά αναπόφευκτη τη νοσταλγική οπτική.

Το βιβλίο του Γεωργουδή χωρίζεται σε δύο μεγάλες ενότητες. Η μία εστιάζει στον ρόλο των καθημερινών αθλητικών δραστηριοτήτων καθώς και των δημοτικών τραγουδιών, πιο συγκεκριμένα του «Ερωτόκριτου», στην οργάνωση της συλλογικής ζωής στο χωριό του, τα Κουλέντια Μονεμβασίας. Στη δεύτερη ενότητα ο συγγραφέας επιχειρεί να εντάξει όσα συμβαίνουν στο χωριό του σε μια ευρύτερη ιστορική διαχρονικότητα (απηχήσεις της αρχαίας εποχής, του Βυζαντίου, της βενετοκρατίας), καθώς και να ανιστορήσει τις πολιτισμικές συγγένειες και αλληλεπιδράσεις της Μονεμβασίας με την Κρήτη, μέσω των ιστορικών προϋποθέσεων, ιδίως διά μέσου των πληθυσμιακών μεταναστεύσεων και των σχέσεων εξουσίας στην περιοχή της νότιας Πελοποννήσου και του νοτίου Αιγαίου.

Ο Γεωργουδής επιδεικνύει εξαιρετική μεθοδικότητα, νηφαλιότητα που ακονίζεται από τη συστηματική ανάγνωση πλούσιας βιβλιογραφίας, ιστορικής και φιλοσοφικής. Εχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ακόμη και για τους επιστήμονες λαογράφους και ανθρωπολόγους, ο τρόπος με τον οποίο αξιοποιεί την προφορική ιστορία, σε μια μακρά διάρκεια του χρόνου, που διευκολύνεται από την οικείωσή του με τον τόπο και τα πρόσωπα του χωριού του. Ωστόσο, δεν πρέπει να διαφεύγει το γεγονός ότι συχνά αυτή η συναισθηματική σχέση μπορεί να παγιδέψει τον ερευνητή –κάτι που ο συγγραφέας το αποφεύγει– αν δεν μπορέσει να υιοθετήσει τον αναστοχασμό ως διαδικασία ανοικείωσης ώστε η οπτική να μην υπονομευτεί από τη νοσταλγία, στη διάρκεια της έρευνας.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του πώς εντάσσεται ο παππούς, ως φορέας του πολιτισμικού κεφαλαίου των Κουλεντίων, στη διαρκή μαθητεία του εγγονού στον τοπικό πολιτισμό. Αγρότης και φτωχός ο παππούς όσον αφορά τους οικονομικούς πόρους, γόνιμος όμως και πλούσιος σε πνευματικές γνώσεις. Γνώριζε ιστορία, διάβαζε Καζαντζάκη, απήγγελλε αποσπάσματα από τον Θούριο του Ρήγα Φεραίου αλλά και στίχους από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.

Το παράδειγμα του παππού και η σχέση του με τον εγγονό-συγγραφέα μπορούν να αναγνωστούν με τρόπο που θέτουν υπό αμφισβήτηση τη διπολικότητα στη σχέση αγροτικού και αστικού πολιτισμού. Επισημαίνεται ότι στην ευρύτερη περιοχή της νότιας Πελοποννήσου (Λακωνική και Μεσσηνιακή Μάνη) τόσο τα μοιρολόγια όσο και ο μετασχηματισμός τους, με αφορμή τους θανάτους στο μέτωπο των Βαλκανικών πολέμων (Ηπειρος - Μακεδονία), έγιναν φορείς μεταφοράς ιστορικών γεγονότων. Κι έτσι ο κυρίαρχος ρόλος του δημοτικού τραγουδιού στη ζωή των κατοίκων της περιοχής λειτούργησε σαν ιμάντας κατανόησης του ιστορικού χρόνου και των ιστορικών συμβάντων. Ο συγγραφέας επισημαίνει τους υπάρχοντες αστικούς πυρήνες στη Μονεμβασιά αλλά και τη δυνατότητα αφομοίωσης εξωγενών πολιτισμικών στοιχείων, όμως αυτό δεν μπορεί να είναι επαρκής μηχανισμός για να τεκμηριωθεί η εξωστρέφεια της υπαίθρου, με τις διαβαθμίσεις που επιβάλλονται από τις ιστορικές συνθήκες και τη θέση στη διάταξη του χώρου.

Η δεύτερη αξιοσημείωτη επισήμανση που αναδύεται από το έργο του Γεωργουδή είναι ο ρόλος του λαϊκού πολιτισμού στη διαδικασία συγκρότησης συλλογικής, κοινοτικής ταυτότητας, η οποία διαχέεται σε διάφορες εκφάνσεις, πολιτισμικές και κοινωνικές.

Μια μορφή λαϊκού πολιτισμού είναι οι αθλητικές δραστηριότητες. Δεν είναι καινοφανής αυτή η δράση. Οι μονογραφίες τοπικής ιστορίας και οι λαογραφικές καταγραφές –από την εποχή ήδη του Νικολάου Πολίτη έως και στον 21ο αιώνα–έχουν συχνές αναφορές σε αγώνες (δρόμος, πέταγμα λιθαριού, πάλη, κ.λπ.). Κατά κανόνα, οι αγώνες διεξάγονταν στο πλαίσιο γιορτών (Χριστούγεννα, Πάσχα, αγιολογικές γιορτές κ.λπ.). Με άλλα λόγια, συνιστούσαν συστατικό μέρος του τελετουργικού χρόνου.

Οσα περιέχονται στο βιβλίο του Γεωργουδή προσφέρουν μιαν άλλη ερμηνευτική δυνατότητα. Οι αγώνες (βάρη, άλματα, ακόντιο) διεξάγονται κάθε μέρα, μετά το πέρας των επαγγελματικών δραστηριοτήτων. Συμμετέχουν όλοι οι άντρες, χωρισμένοι σε τρεις ηλικιακές ομάδες, κάτι που ενδεχομένως θα μπορούσε να αντανακλά και παλιότερες συνήθειες στην περιοχή της Σπάρτης. «Τα αγωνίσματα συντελούσαν πάρα πολύ στη σφυρηλάτηση μιας συνεκτικής κοινωνικής συνείδησης αλληλεγγύης και τροφοδοτούσαν την αξία της αυτονομίας και της αληθινής συλλογικότητας σε τέτοιον βαθμό ώστε οι Κουλεντιανοί πιστεύουν ότι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο να μην υπάρξουν αντιπαλότητες μεταξύ των πολιτών του χωριού στη διάρκεια της Κατοχής και του Εμφυλίου, όπως συνέβη με τις άλλες περιοχές της Λακωνίας».

Εχει δίκιο ο συγγραφέας σε ό,τι σχετίζεται με τον ρόλο των τελετουργιών στην ενίσχυση της συλλογικής συνοχής. Τα αγωνίσματα είναι μέρος ενός καθημερινού τελετουργικού χρόνου στα Κουλέντια, ο οποίος συνυπάρχει με τον εργάσιμο χρόνο κι αυτό συνιστά μια ιδιαιτερότητα σχετικά με τη θέση των αγωνισμάτων στην αναπαραγωγή της κοινοτικής συνείδησης.

Ο Γεωργουδής εντάσσει την όλη τελετουργική δράση στη διαδικασία αυτονομίας στα Κουλέντια. Ο ίδιος αντιλαμβάνεται τη σχετικότητα του όρου και γι’ αυτό υπενθυμίζει τη διαλεκτική συνομιλία και προβολή της κουλεντιανής αυτονομίας στο ιστορικό γίγνεσθαι (βενετοκρατία, τουρκοκρατία, κρητικά επαναστατικά κινήματα). Αναδεικνύει την αυτονομία των Κουλεντιανών γυναικών, οι οποίες συμμετέχουν ενεργά στις τοπικές συνελεύσεις, ισότιμα με τους άντρες. Θα πρόσθετα ότι οι γυναίκες στη νότια Πελοπόννησο κατέχουν μια ιδιαίτερη σχέση ως φορείς των μοιρολογιών, μέσω των οποίων ασκούν έλεγχο στην κοινοτική διοίκηση. Η συνεισφορά του Γεωργουδή είναι πολύτιμη με τις συνεντεύξεις του με γυναίκες του χωριού, οι οποίες έχουν συνείδηση του όρου «αυτεξούσιο» (φτεξούσιο) ως συστατικό γνώρισμα της ιδιοπροσωπίας τους.

Η έννοια «αυτεξούσιο» εισάγει ένα άλλο γνώρισμα που λειτουργεί συνεκτικά για τους Κουλεντιανούς.

Κι αν τα ονειροφαντάσματα δύναμην είχαν τόση,

τι ήξαζε το φτεξούσιο στον άνθρωπο κ’ η γνώση;

Το δίστιχο προέρχεται από τον «Ερωτόκριτο», ο οποίος τραγουδιόταν από όλους τους Κουλεντιανούς στα αγωνίσματα και στην καθημερινότητά τους. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως υπάρχει μια πρώιμη φεμινιστική συνείδηση στις γυναίκες των Κουλεντίων, η οποία είναι σε αρμονική συνύπαρξη με τον «Ερωτόκριτο» και το αξιακό σύστημα..

Εκείνο που αναδύεται από όσα παραθέτει ο Γεωργουδής είναι πως ο «Ερωτόκριτος» –και το δημοτικό τραγούδι– βρίσκεται ως ποιητικό γίγνεσθαι σε αντίστιξη με την επίσημη εκπαίδευση και την προσωπική ποίηση, η οποία, ωστόσο, δεν μετασχηματιζόταν σε αίσθημα. Εχοντας ως αφετηρία την παρατήρηση ότι η ευρύτατη αποδοχή ενός τραγουδίσματος προϋποθέτει πως αυτό λειτουργεί ως φέρων οργανισμός πυρηνικών πολιτισμικών συμπεριφορών, οι οποίες αποκρυσταλλώνονται, αναδεικνυόμενες σε κυρίαρχο σύστημα, με την πλαισίωση των τελετουργικών τους, καθημερινών δραστηριοτήτων από τραγουδίσματα τέτοιου περιεχομένου.

Ο Γεωργουδής έχει κοπιάσει πολύ για να μαζέψει το υλικό του και να γράψει το βιβλίο του, το οποίο είναι αποθετήριο υλικού πολιτισμού αλλά και ερμηνευτική πρόταση για κοινωνικά και πολιτισμικά φαινόμενα. Το βιβλίο του εμπλουτίζει τον διάλογο.