Το 1927 ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου Ντούσαν Πόποβιτς (Dušan J. Popović) δημοσιεύει μια μελέτη που έμελλε να αποτελέσει σημείο αναφοράς για όσους μελετούν την εθνοτική ποικιλομορφία των Βαλκανίων και ενδιαφέρονται ειδικότερα για τους Βλάχους της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Το βιβλίο O Cincerima, που επανεκδόθηκε συμπληρωμένο και διορθωμένο το 1937, αναφέρεται στην ιστορική πορεία των Ελληνοβλάχων της Νοτιοσλαβίας, των Τσιντσάρων, στην κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική εξέλιξη μιας περιοχής που εκτείνεται νοητά από την Τεργέστη και τη Ριέκα στις Αδριατικές ακτές ώς τη Βουδαπέστη και τη Νις στις όχθες του Δούναβη και του Μοράβα αντίστοιχα.
Γραμμένο κατά τη δεκαετία του 1930, σε μια ιδιαίτερη εποχή για την πορεία του νεότευκτου γιουγκοσλαβικού κράτους, το βιβλίο ουσιαστικά αναφέρεται στον 18ο και τον 19ο αι., μια περίοδο κατά την οποία η ιστορική εξέλιξη της περιοχής είναι άμεσα συνυφασμένη με μια μακρά και βίαιη διαδικασία εθνικής χειραφέτησης των λαών που συμβίωναν στο πλαίσιο μιας εν πολλοίς οργανωτικά παρηκμασμένης αποσύνθεσης αυτοκρατορίας. Ο Πόποβιτς έρχεται να απαντήσει τόσο στις ιδιαίτερες επιστημονικές αναζητήσεις του για τους Τσιντσάρους όσο και στην ανάγκη προσδιορισμού της ταυτότητας εκείνων των εθνοτήτων που κλήθηκαν να συν-διαμορφώσουν τον ενιαίο γιουγκοσλαβισμό. Ο συγγραφέας με τόλμη προτείνει τη μελέτη της μακρόχρονης παρουσίας των Βλάχων στη διαμόρφωση και την εξέλιξη της σερβικής αστικής τάξης, προσεγγίζοντας ένα θέμα που ώς τότε οι Σέρβοι επιστήμονες είχαν αγγίξει μόνο με επιφανειακό τρόπο. Η προέλευση μιας βαλκανικής ορθόδοξης τάξης ή τάξεων εμπόρων θα μπορούσε να αναχθεί στον 14ο ή τον 15ο αι., ωστόσο μόλις τον 18ο αι. έγινε αρκετά πολυάριθμη και οικονομικά ισχυρή ώστε να κατακτήσει την εμπορική δραστηριότητα μιας εκτεταμένης περιοχής από την Κεντρική Ευρώπη ώς τη Νότια Ρωσία και την Ανατολική Μεσόγειο.
Ο Πόποβιτς θέτει στο επίκεντρο της μελέτης του τα Κεντρικά Βαλκάνια και μελετάει τις μετακινήσεις, τις δραστηριότητες και τη διαμόρφωση των δικτύων των Τσιντσάρων. Ξεκινώντας από μια ανθρωπολογική παρουσίαση της ομάδας στην οποία επιλέγει να αφιερώσει το εκτενές έργο του (τόπος καταγωγής, σωματικά χαρακτηριστικά, ενδυμασία, πνευματικά χαρακτηριστικά), ο συγγραφέας αναφέρεται εκτενώς στις μεταμορφώσεις του εμπορίου από την πλανόδια μορφή του -αλλά ενίοτε και τις ημιπαράνομες ή και παράνομες διαστάσεις του- στη μόνιμη εγκατάσταση, την οργάνωση εμπορικών εταιρειών και την κοινωνική διασύνδεσή τους με τους νέους τόπους διαβίωσης.
Στη συνέχεια αναφέρεται στην οικογένεια Σίνα, στις σχέσεις εντός της κοινότητας αλλά και στις σχέσεις των Τσιντσάρων με τους Σέρβους και με τους άλλους λαούς, στην τάξη των ευγενών, στον ευεργετισμό τους κ.ά. Το έργο εντάσσει την πορεία των Βλάχων στα Βαλκάνια σε μια ευρύτερη προοπτική μελέτης του Βαλκάνιου ορθόδοξου εμπόρου(1) αποδίδοντάς του τη θέση που του αξίζει δίπλα στον Ελληνα έμπορο της Κωνσταντινούπολης, της Θεσσαλονίκης και της Σμύρνης, τον Ελληνα και τον Αλβανό έμπορο και πλοιοκτήτη του Αιγαίου, τον διαμεταφορέα της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, τον Σέρβο ζωέμπορο της Σουμάντιγια, τον εμπορικό πράκτορα της Βοσνίας, της Ερζεγοβίνης και της Δαλματίας, που δραστηριοποιούνταν στη Ραγκούζα και στην Τεργέστη, ή τον Ελληνα ή Βούλγαρο έμπορο της ανατολικής Ροδόπης.
Ο Πόποβιτς εμφανίζεται -όπως σωστά αναφέρει ο επιμελητής της έκδοσης, καθηγητής Κοινωνικής Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Βασίλης Νιτσιάκος- μάλλον αμήχανος όσον αφορά την εθνική ταυτότητα των Τσιντσάρων. Οντας ο ίδιος ο συγγραφέας βλάχικης καταγωγής, αφενός δεν δίσταζε να χαρακτηρίσει τους Βλάχους των Βαλκανίων τους «πιο Βαλκάνιους από όλους τους λαούς της περιοχής»(2) και αφετέρου αποδέχεται την ελληνική εθνική καταγωγή των βλαχόφωνων που έρχονται από τον βαλκανικό Νότο. Ωστόσο, υπογραμμίζει τον σταδιακό και σχεδόν πλήρη εκσερβισμό τους και την απώλεια της ελληνικής εθνικής συνείδησης. Δεν θα πρέπει όμως να λησμονηθεί ότι την εποχή συγγραφής του πονήματος δύο βασικές παράμετροι καθόρισαν τη σχετικά επαμφοτερίζουσα στάση του Πόποβιτς ως προς την ταυτότητα των Τσιντσάρων: αφενός το γεγονός ότι η έννοια της εθνοτικής ταυτότητας δεν υπάρχει επιστημολογικά ακόμη και αφετέρου η περιρρέουσα και κυρίαρχη ατμόσφαιρα ενίσχυσης της σερβοκεντρικής ερμηνείας οδηγούσε σε μια δυσκολία απόδοσης της εθνοπολιτισμικής τους ταυτότητας. Εξάλλου, δεν θα πρέπει να αγνοήσουμε ότι, παρά την ιδιαίτερα θετική υποδοχή της έκδοσης από το αναγνωστικό κοινό στη Γιουγκοσλαβία, η κριτική που ασκήθηκε από πολλούς διανοούμενους του Βελιγραδίου υπήρξε αυστηρή.
Σύμφωνα με όσα αναλυτικά και με ενάργεια παρουσιάζει ο δρ Νίκος Σιώκης στο σημείωμά του για τη συμβολή του βιβλίου στη μελέτη του μεταναστευτικού φαινομένου στα Βαλκάνια και στην Κεντρική Ευρώπη, το έργο του Πόποβιτς -ιδίως η πρώτη έκδοση- προκάλεσε τους επιστήμονες εκείνους που στο όνομα του σερβισμού δεν αποδέχονταν ούτε τη διαφορετική πολιτισμική και εθνοτική ταυτότητα των Τισντσάρων ούτε τη συμβολή τους στη διαμόρφωση της σερβικής αστικής τάξης (J. Tomic, B. Grasic, V. Stajic, N. Radojcic κ.ά.). Παράλληλα, για Κροάτες εθνικιστές μελετητές, όπως λ.χ. οι F. Eterović, C. Spolatin και S. Gazi, ο Πόποβιτς στην ουσία αποδείκνυε ότι οι κυρίαρχες τάξεις στη Σερβία δεν ήταν τίποτα άλλο από Βλάχους που έχασαν τη γλώσσα τους και εκσερβίστηκαν(3). Συνεπώς, το έργο, αν και με ευνοϊκότερη υποδοχή κατά τη δεύτερη έκδοση στο εσωτερικό της χώρας, αποτέλεσε ένα μάλλον επικίνδυνο ανάγνωσμα σε μια εποχή έξαρσης των εθνικισμών στην εύθραυστη Γιουγκοσλαβία της δεκαετίας του 1930.
Παρά τις επιμέρους αδυναμίες που εμφανίζονται σε κάποιες από τις μεθοδολογικές πρακτικές του Πόποβιτς -απόρροια ουσιαστικά των άγουρων ακόμα τότε αναλύσεων και προσεγγίσεων περί εθνικών και εθνοτικών ταυτοτήτων- το έργο του αποτελεί σημείο αναφοράς στην ιστορία της κινητικότητας των πληθυσμών της Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης. Αν και σε ορισμένα σημεία το κείμενο φανερώνει την απόστασή του από τις σύγχρονες κατακτήσεις της έρευνας, οι καίριες παρεμβάσεις του μεταφραστή και των επιμελητών συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση της οπτικής του Πόποβιτς. Εργο σημαντικό για τους ιστορικούς, τους ανθρωπολόγους και κάθε κοινωνικό επιστήμονα, δεν υπήρξε άγνωστο στο ελληνικό κοινό. Η ίδια η εκδοτική του πορεία στη χώρα μας υπήρξε περιπετειώδης. Η προσπάθεια μετάφρασής του ξεκίνησε το 1998 από τον Χρήστο Γκούβη, ο οποίος «συνδέεται» με το συγκεκριμένο έργο ήδη από το 1961. Η αρχική θέρμη με την οποία υποδέχθηκε το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών την προοπτική έκδοσης στα ελληνικά του έργου του Πόποβιτς για μια σειρά από λόγους δεν τελεσφόρησε. Η απόπειρα κόλλησε στις γνωστές μυλόπετρες της ελληνικής γραφειοκρατίας στερώντας μας την ολοκλήρωση μιας φιλόδοξης όσο και αναγκαίας έκδοσης. Το 2010 ωστόσο είδε το φως της δημοσιότητας μια εξαιρετικά προβληματική έκδοση του έργου από την Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, που βρίθει ανακριβειών και λαθών, ενώ για τη μετάφραση χρησιμοποιήθηκε το πρώτο μεταφραστικό σχεδίασμα του Γκούβη χωρίς την άδεια του ιδίου. Οὐδὲ γὰρ ἐνταῦθα τὸ κακὸν ἀμιγὲς καὶ τοῦ ἀγαθοῦ! Το 2020 οι Εκδόσεις Ταξιδευτής παρέδωσαν σε κάθε ενδιαφερόμενο την ολοκληρωμένη μετάφραση του Χρήστου Γκούβη με την εξαιρετική επιστημονική επιμέλεια του καθηγητή Βασίλη Νιτσιάκου και τη γλωσσική φροντίδα του Νίκου Σιώκη. Συμπερασματικά, το συγκεκριμένο βιβλίο προσφέρει ένα ουσιαστικό πλαίσιο μελέτης των ταυτοτήτων κατά τη διαδικασία μετάβασης του βαλκανικού χώρου προς τη νεωτερικότητα και αποτελεί μια καίρια συμβολή στην πολιτισμική, κοινωνική και οικονομική ιστορία, την ανθρωπολογική και εθνογραφική προσέγγιση των λαών της περιοχής.
1. Με την έννοια που αποδίδει στον Βαλκάνιο ορθόδοξο έμπορο ο Τraian Stoianovich, «The Conquering Balkan Orthodox Merchant». The Journal of Economic History 20. 2 (1960), σ. 234–313.
2. D. Popovic, «Les Aroumains», Revue internationale des Études balkaniques, VI (1937), σ. 611.
3. Beqir Meta, «Quelques données historiographiques sur l’origine, la population et les agglomérations des Valaques», Studia Albanica 2 (2011), σ. 68.
*Αναπληρωτής καθηγητής Ευρωπαϊκής Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας