Οι δύο Κάρολοι...

Πρόκειται για τον Κάρολο Δαρβίνο και τον Κάρολο Μαρξ. Με αφορμή την «Ημέρα Δαρβίνου» (12 Φεβρουαρίου) ξαναθέτω στον δεύτερο μια σειρά ερωτημάτων και δημοσιοποιώ τις απαντήσεις του. Ητοι:

● Πώς αντιμετώπισες τη φυσική επιστήμη;

Προσπερνώ τις νεανικές μου εξάρσεις, τις οποίες άλλωστε διακωμώδησα στη γερμανική ιδεολογία (1845/6:169-170) με σημείο αναφοράς τη «μοναδική» φυσική επιστήμη, για να σταθώ πάλι στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου» (1867:407/8), όπου οι φυσικές επιστήμες αντιμετωπίζονται με γνώμονα τις τεχνολογικές επιτεύξεις στο πεδίο των «παραγωγικών δυνάμεων». Οσο για τον τρίτο τόμο του ίδιου έργου (1894:63,631,768,778), προφανώς δεν μου διέφυγε η συμβολή τους (από τη Χημεία ώς τη Φυσιολογία) στην εκβιομηχάνιση της γεωργίας. Ή στη «Rationalisierung». Γι’ αυτό ο Φρεντ μαζί με τους τεχνικούς έθετε τους «αγρονόμους» (21.8.1890:447-448) – ό,τι στη συνέχεια έγινε κοινός τόπος δημοσιολογούντων...

● Πού βρίσκεται το «κλειδί» για την «ανατομία του πιθήκου»;

Μα, «In der Anatomie des Menschen» (1857/8:26).

● Γιατί ο άνθρωπος αποτελεί τον «σκελετό του χρόνου»; «Die Verkörperung der Zeit»;

Εφόσον στο πεδίο της εργασίας ο «χρόνος είναι το παν» και ο «άνθρωπος δεν είναι πια τίποτε» (1847:85).

● Τι δεν έχει η αράχνη ή η μέλισσα;

Την «ιδέα» που κατέχει ο εργαζόμενος, από το ξεκίνημα της «εργασιακής διαδικασίας», και συνιστά τον «σκοπό» που ο ίδιος γνωρίζει (1867:192/193).

● Υπήρξες «φυσικός» της κοινωνίας;

Αν κρατήσω τα εισαγωγικά και λαμβάνοντας υπόψη ό,τι έχω μνημονεύσει έως εδώ, μπορεί να αποδεχθώ έναν τέτοιον χαρακτηρισμό, χωρίς βέβαια να συμμερίζομαι ό,τι επιπλέον αυτός υπονοεί ως προς τη «φυσικοϊστορική» διαδικασία διαδοχής των «κοινωνικών σχηματισμών».

● Πότε διάβασες για πρώτη φορά Δαρβίνο;

Αυτό ήθελα να προλάβω... Τελοσπάντων, κατά το 1860, τέλος Νοεμβρίου, γράφοντας μάλιστα στον Φρίντριχ ότι το On the Origins of Species περιέχει τη «φυσικοϊστορική θεμελίωση της άποψής μου» (19.12.1860:131). Μόνο που δεν έμεινα στην πρώτη εκτίμηση, την οποία μάλιστα απέκτησα με τις δυσκολίες της Αγγλικής μου...

● Ποια ήταν λοιπόν η πρώτη σου εκτίμηση ως προς την «Καταγωγή των ειδών»;

Αναγνώρισα ότι μου χρησίμευε ως «επιστημονική βάση» για την «ιστορική πάλη των τάξεων». Και «παρ’ όλες τις ελλείψεις» το έργο του Δαρβίνου για «πρώτη φορά» έδωσε «ένα θανάσιμο χτύπημα» στην «τελεολογία» στο πεδίο των φυσικών επιστημών καθώς επίσης «στην ανάλυση», κατά τρόπο «εμπειρικό», στο «έλλογο πνεύμα» («der rationelle Sinn») (16.1.1861: 579).

● Σε τι σε «διασκέδαζε» η νέα ανάγνωση αυτού του βιβλίου;

Πράγματι, όταν το «ξαναδιάβασα» μπορώ να πω ότι με «διασκέδασε» ο Δαρβίνος που ισχυριζόταν ότι «εφαρμόζει στη χλωρίδα και στα αυτόχθονα επίσης ζώα» τη θεωρία του Μάλθους. Είναι επομένως «περίεργο» να διαπιστώσει κανείς πώς ο Δαρβίνος «ξαναβρίσκει στα ζώα και στα φυτά την αγγλική του κοινωνία» με τον καταμερισμό της εργασίας, τον συναγωνισμό, το άνοιγμα νέων αγορών, τις «εφευρέσεις» και την «πάλη για ζωή». Αν, λοιπόν, στον Χέγκελ έχουμε την «αστική κοινωνία» ως «πνευματικό ζωικό βασίλειο», τώρα στην «Καταγωγή των ειδών» το «ζωικό βασίλειο» εμφανίζεται ως «κοινωνία των πολιτών» (18.6.1862: 249· βλ. και 1862/3, Β’: 114).

● Πώς αποτρέπεται ο «αναλογικός συλλογισμός» μετάβασης από τη «φυσική επιλογή» στην «κοινωνική επιλογή»; Ή και το αντίστροφο: από την «κοινωνική επιλογή» στη «φυσική επιλογή». Γιατί και με τους δύο τρόπους μετάβασης «έμπλεξα».

Ας πάρουμε τα κείμενα με τη χρονολογική τους σειρά. Πίσω από την «οργανική ολότητα» των Grundrisse (1857/8: 20/21, 345) το πολύ-πολύ να κρύβεται ο Κενέ (και όχι ο επακολουθών κατά μια περίπου διετία Δαρβίνος). Αντιλαμβάνομαι, βέβαια, τους λόγους που στους κόλπους του SPD συντελέσθηκε η δαρβινίζουσα υπαγωγή της επανάστασης στην ιδέα της «μεταλλαγής». Γεγονός που δεν μπόρεσε να αποτρέψει ο Φρεντ και η πρόωρη γήρανσή μου.

● Συμφωνείς ότι υπήρξες ο Δαρβίνος της «ανθρώπινης ιστορίας»;

Ο Φρεντ ήταν στο σημείο αυτό απλώς περιγραφικός: «όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε τον νόμο της εξέλιξης της οργανικής φύσης», έτσι κι εγώ ανακάλυψα τον «νόμο της εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας» (18.3. 1883: 335/6). Προφανώς μας «αδίκησε» και τους δυο μας, παρά την πρόθεσή του να αναδείξει τα δύο κυριότερα επιτεύγματα της εποχής μας. Ισως δεν πρόσεξε όσο έπρεπε μια υπόμνησή μου, στην οποία παρωδώ την «αθάνατη ανακάλυψη» ότι ο άνθρωπος «σε όλες τις περιστάσεις πρέπει να τρώει, να πίνει κ.λπ.».

● Eντοπίζεται κάποια μνεία του Δαρβίνου στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου»;

Πράγματι, υπάρχουν δύο. Θέτοντας το ζήτημα μιας «kritische Geschichte der Technologie», αλλά και της παραλληλίας «φυσικών» και τεχνολογικών οργάνων, στο έργο του που «άφησε εποχή» (1867:392/393, 361/362).

● Σκόπευες να αφιερώσεις τον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου» στον Δαρβίνο;

Εχει γραφεί και αυτό. Απλώς με πρωτοβουλία του Εντ. Εϊβελινγκ είχε σχεδιασθεί το 1880 ένας τόμος «υλιστικών» μελετών αφιερωμένος στον Δαρβίνο, πράγμα που αυτός αποδέχθηκε (Rubel 1983:145).

● Κοινά και διαφορετικά σχολεία συνέχουν «φυσικούς» και «κοινωνικούς νόμους»;

Κατανοώ τον υπαινιγμό σου (βλ. §§. 754, 846, 847) που προκύπτει από τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου.

● Και η «φύση»;

Οπως αυτή «διαμορφώνεται στην ανθρώπινη ιστορία» δεν είναι παρά η «φύση του ανθρώπου». Ή, το «ανόργανο σώμα του ανθρώπου» (Απρ. – Αύγ. 1844:543-546). Κι από τα νεανικά μου κείμενα πού;

● Σε ευχαρίστησε πότε ο Δαρβίνος;

Οταν έλαβε το «Κεφάλαιο» (1.10.1874), δηλαδή την αγγλική μετάφραση του πρώτου τόμου.

● Η «αιτιότητα» πώς διακρίνεται στη φύση και αντίστοιχα στην κοινωνία;

Η «Kausalität» στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου» αφορά τον τρόπο αναπαραγωγής της «φυσιολογικής διαίρεσης» της εργασίας σε «κοινωνική», ειδικότερα σε «technische αναγκαιότητα» και επομένως σε «Naturgesetz της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής». Χωρίς να ξεχνούμε ότι η κοινωνία, «οποιαδήποτε μορφή» κι αν έχει λάβει, αποτελεί το «παράγωγο της αμοιβαίας δράσης των ανθρώπων».

● Οι «φυσικοί νόμοι δεν είναι δυνατόν να καταργηθούν»;

Πρόσθετα, γράφοντας στον Κούγκελμαν, ότι εκείνο που «μπορεί ν’ αλλάξει στις μεταβαλλόμενες ιστορικές συνθήκες είναι η μορφή, με την οποία λειτουργούν οι νόμοι αυτοί».

● Ποιος προσδιορίζεται ως ιστορικός χαρακτήρας των «φυσικών νόμων»;

Ο,τι έχει ήδη υποδείξει ο Φρίντριχ, βιβλιοκρίνοντας τον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου», το συνοψίζει ως «μετατροπή» της «φυσικής επιστήμης» σε μια «ιστορική επιστήμη».

● Περί φύσεως απολογισμός;

Μελέτησα τη διαδικασία εμφάνισης και εμπέδωσης του καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη και υπογράμμισα, ως δομικό γνώρισμα αυτής της διαδικασίας, την προϊούσα καταστροφή της φύσης. Με την ίδια αφετηρία ο Φρεντ προειδοποιούσε να «μην κολακευόμαστε πάρα πολύ για τις ανθρώπινες νίκες μας πάνω στη φύση» (1886:452). Παρά τις επισημάνσεις αυτές, στη σκέψη μας καταγράφονται ως αυτονόητα θετικά τα εξής:

■ ο άνθρωπος ανέπτυξε την πνευματική του οντότητα, μόνο στον βαθμό που έμαθε να αλλάζει τη φύση

■ η εργασία, μετά την εγκατάλειψη του οράματος για την πλήρη κατάργησή της, ορίζεται ως «γενική συνθήκη» της επικοινωνίας με τη φύση, ως «αιώνια φυσική συνθήκη της ανθρώπινης ζωής και επομένως «κάτι εξίσου κοινό για όλες τις μορφές της κοινωνίας»

■ τα μέσα της εργασίας αποτελούν το «βαθμόμετρο» («Grandmesser») της προόδου των κοινωνιών

■ η ανάπτυξη του καπιταλισμού δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί ως sine qua non προϋπόθεση για την εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού

■ σε ένα πρόγραμμα σοσιαλιστικού κόμματος επιβάλλεται να αποσαφηνισθεί ότι η εργασία γίνεται «πηγή αξιών χρήσης», εφόσον «ο άνθρωπος, από την αρχή, αντιμετωπίζει τη φύση, που συνιστά την πρωταρχική πηγή όλων των αντικειμένων και των εργαλείων της εργασίας, ως ιδιοκτήτης, μόνο όταν τη μεταχειρίζεται σαν να του ανήκει»

■ απ’ αυτήν τη στάση δεν απαλλάσσεται και η προοπτική της «ανώτερης φάσης της κομμουνιστικής κοινωνίας», όταν δηλαδή θα έχουν επίσης εξελιχθεί οι παραγωγικές δυνάμεις και «όλες οι πηγές του κοινωνικού πλούτου θ’ αναβλύζουν με αφθονία».

● Η παραγωγή πώς επιδρά «πάνω στη φύση»;

Ως δραστηριότητα των ανθρώπων προϋποθέτει πως οι «μεν» δρουν «πάνω στους δε». Δηλαδή, παράγουν «μόνον εφόσον συνεργάζονται μ’ έναν καθορισμένο τρόπο και ανταλλάσσουν τις δραστηριότητες μεταξύ τους». Πρόκειται για «καθορισμένους δεσμούς και σχέσεις», έτσι ώστε η «δράση τους πάνω στη φύση» ή η παραγωγή να εκτυλίσσεται «μόνον εντός του πλαισίου αυτών των δεσμών και των κοινωνικών σχέσεων».

*Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων