1866: Τα θρυλικά ατμόπλοια της Κρητικής Επανάστασης

«Γέφυρα» μεταξύ της ηπειρωτικής Ελλάδας και της επαναστατημένης Κρήτης του 1866 έγινε ένας στόλος από ιστιοφόρα και ατμόπλοια. Ιδιαίτερη θέση σε αυτές τις σημαντικές σελίδες της ναυτικής ιστορίας κατέχουν δύο τροχήλατα ατμόπλοια, το «Πανελλήνιον» και το «Αρκάδιον», που είχαν πάρει μυθικές διαστάσεις.

Κρήτες έλεγαν ότι «το Αρκάδιον είναι πλοίον μεμαγευμένον, το οποίον αναδύεται εκ της θαλάσσης, […] ίνα φέρη βοήθειαν προς τους εν εσχάτη ενδεία ευρισκομένους φιλοπάτριδας Κρήτας», έγραφε ο φιλέλληνας Αγγλος ανταποκριτής των «Τάιμς» του Λονδίνου Ιλλαρίων Σκίνερ. Σε ριψοκίνδυνα ταξίδια, τα πλοία, λόγω του αποκλεισμού του νησιού από το τούρκικο ναυτικό, μετέφεραν εθελοντές μαχητές, πολεμικό υλικό και είδη πρώτης ανάγκης στην Κρήτη και επέστρεφαν με τραυματίες και πρόσφυγες, γυναίκες και παιδιά, που έφευγαν από τα κατεστραμμένα χωριά για να διασωθούν και να μπορούν οι άνδρες να πολεμήσουν απερίσπαστοι.

Η επανάσταση, μια από τις πιο σημαντικές στην Κρήτη, ξεκίνησε στις 20 Ιουλίου 1866, εξαιτίας της καταπιεστικής πολιτικής του διοικητή του νησιού Ισμαήλ. Διήρκεσε τρία χρόνια, με κορυφαία πράξη το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου και μπορεί να μην έφερε στην Κρήτη την ανεξαρτησία, αλλά προσέλκυσε το διεθνές ενδιαφέρον και έθεσε τις βάσεις για τη μετέπειτα απελευθέρωσή της (βλ. «Εφ.Συν.», «Νησίδες», φ. 11-12/11/2017). Με το ξεκίνημά της, επιχειρήθηκε να γίνει ο εφοδιασμός των Κρητών με ιστιοφόρα. Συνολικά, εστάλησαν 27 σκάφη, αλλά λόγω της παρουσίας των πολύ ταχύτερων τούρκικων πολεμικών, οι προσπάθειες των μικρών σκαφών ήταν αναποτελεσματικές.

Ετσι, αποφασίστηκε να συνεχιστεί ο ανεφοδιασμός των επαναστατημένων Κρητών με ελαφρά ταχύπλοα σκάφη. Τότε η «Ελληνική Ατμοπλοΐα», η πρώτη ελληνική ακτοπλοϊκή εταιρεία, διέθεσε στην «Κεντρική Επιτροπή Αγώνος των Κρητών», το «Υδρα» και το «Πανελλήνιον», έχοντας εξοπλίσει με δύο πυροβόλα το καθένα.

Τα πλοία είχαν κατασκευαστεί το 1856 στην Αγγλία, υπό την επίβλεψη του ναυπηγού του Ναυτικού Γ. Τομπάζη και έναν χρόνο αργότερα παραχωρήθηκαν στη νεοσύστατη «Ελληνική Ατμοπλοΐα». Το καθένα είχε χωρητικότητα 570 τόνους, μήκος 47,5 μέτρα και ανέπτυσσε ταχύτητα 11 μιλίων την ώρα.

Το «Υδρα», με κυβερνήτη το Ν. Σαχτούρη, έκανε μόνο δύο ταξίδια στην Κρήτη, ενώ το «Πανελλήνιον» με διαδοχικούς κυβερνήτες τους Ν. Σαχτούρη, Β. Ορλώφ και Ν. Αγγελικάρα έκανε 9 ή κατ’ άλλες πηγές 12 ταξίδια, προκαλώντας πολλές φορές τον θαυμασμό.

Ενα από τα τελευταία ταξίδια έγινε στις 28 Δεκεμβρίου 1866 μαζί με το «Υδρα». Προσέγγισαν στον όρμο της Αγίας Πελαγίας Ηρακλείου και αποβίβασαν περίπου 600 εθελοντές –με επικεφαλής τους Δημήτρη Πετροπουλάκη και Κώστα Τσάκωνα–, 3.000 τουφέκια, 2.000 βαρέλια πυρίτιδας και 500.000 φυσίγγια.

Από τις 12 Φεβρουαρίου 1867 τη… σκυτάλη των μεταφορών πήρε το «Αρκάδιον», ένα ταχύπλοο καταδρομικό, που είχε κατασκευαστεί για λογαριασμό της ανεπίσημης κυβέρνησης της Αμερικανικής Συνομοσπονδίας Πολιτειών, δηλαδή των «Νοτίων». Αγοράστηκε αντί 12.000 λιρών, με χρήματα ομογενών και πήρε το όνομά του σε μνήμη του Ολοκαυτώματος που είχε γίνει στις 9 Νοεμβρίου.

Το πλοίο είχε χωρητικότητα 466 τόνους, μήκος 70 μέτρα, ανέπτυσσε ταχύτητα 15 μιλίων την ώρα και διέθετε 4 πυροβόλα. Περιγράφεται ως «ελαφρόν και επίμηκες (μακρύ και στενό)» πλοίο, χρώματος σταχτί (τεφρόχρουν).

Σε ένα από τα πρώτα ταξίδια επέβαινε και ο Σκίνερ, που έχει δώσει παραστατική περιγραφή («Σκληραγωγίαι εν Κρήτη κατά το έτος 1867»). Ακόμα μια φορά, το πλοίο μετέφερε εθελοντές, οπλισμό, ρούχα και καπνό. Επιβάτες και εμπορεύματα βρίσκονταν στο αμπάρι, απ’ όπου μια σκάλα οδηγούσε στο κατάστρωμα. Εκεί περνούσαν την ώρα τους οι επιβάτες, παρακολουθώντας να μην εμφανιστεί κάποιο τούρκικο πλοίο, κυρίως τα ταχύπλοα «Ιντζεδίν» και «Ισμαήλ». Η τραπεζαρία βρισκόταν σε άλλο χώρο.

Το εντυπωσιακό είναι ότι όλα αυτά τα πλοία εάν κινδύνευαν να αιχμαλωτιστούν, θα ανατινάζονταν για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών, με θυσία πληρώματος και επιβατών.

Η προσέγγιση δεν γινόταν σε συγκεκριμένο όρμο, καθώς προτεραιότητα ήταν να αποφύγει το «Αρκάδιον» τα τούρκικα πλοία. Ομως, πάντα γινόταν βράδυ και ιδανικά με συννεφιά, χωρίς φεγγάρι. Η αποβίβαση και η επιβίβαση γίνονταν με τις βάρκες του.

Στο 13ο κατά σειρά ταξίδι του, στις 22 Μαΐου 1867, με κυβερνήτη τον Ν. Αγγελικάρα, καθώς έβγαινε από έναν όρμο, κοντά στο ακρωτήριο Κριός στη δυτική Κρήτη, το «Ιντζεδίν» και άλλο ένα τούρκικο πλοίο το εντόπισαν και το καταδίωξαν μέχρι τα Αντικύθηρα. Κατά τον Σκίνερ, από την ανταλλαγή πυρών στο ελληνικό πλοίο, σκοτώθηκε ένα άτομο και τραυματίστηκαν δύο, «οι δε Τούρκοι υπέστησαν ζημίας πλειστέρας». Επίσης, αμφότερα τα πλοία υπέστησαν ζημιές.

Η επόμενη «συνάντηση» του «Αρκαδίου» με το «Ιντζεδίν» έγινε στις 6 Αυγούστου 1867. Το ελληνικό πλοίο με κυβερνήτη τον Κουρεντή έγινε αντιληπτό ενώ ξεφόρτωνε πυρομαχικά στην Αγία Ρουμέλη Σφακίων. Οι βολές του τούρκικου πλοίου προκάλεσαν ζημιά στον δεξιό τροχό με αποτέλεσμα να μειωθεί η ταχύτητά του. Ο Κουρεντής έκανε κίνηση και τα δύο πλοία βρέθηκαν πλάι πλάι. Οι Ελληνες ναύτες προσπάθησαν να επιτεθούν στο «Ιντζεδίν», το οποίο ήταν υψηλότερο, και έτσι όσοι επιχειρούσαν να ανέβουν, με τσεκούρια στα χέρια, σκοτώνονταν αμέσως.

Σε αυτές τις κρίσιμες στιγμές αποφασίστηκε να κατέβουν οι βάρκες, να βγουν όλοι στη στεριά και να βάλουν φωτιά στο πλοίο για να μην πέσει στα χέρια του εχθρού. Από τη βιασύνη που επικράτησε κάποιες βάρκες ανατράπηκαν και πνίγηκαν εθελοντές, ανάμεσά τους και ο επικεφαλής τους, Γιώργος Φωκάς Κοσονάκος.

Οι διασωθέντες κατέφυγαν στα Σφακιά και μετά στον Ομαλό, ενώ την άλλη μέρα, οι Τούρκοι προσέγγισαν το μισοβουλιαγμένο πλοίο και έπειτα από πρόχειρη επισκευή, το μετέφεραν στις 25 Σεπτεμβρίου 1867 ρυμουλκούμενο στην Κωνσταντινούπολη.

Αργότερα, επισκευάστηκε και παρέμεινε στη δύναμη του οθωμανικού στόλου μέχρι το 1896, οπότε παροπλίστηκε για να οδηγηθεί τελικά σε διάλυση το 1912. Συνολικά, το «Αρκάδιον» πραγματοποίησε 26 αποστολές στην επαναστατημένη Κρήτη. Μετά την καταστροφή του, το διαδέχτηκαν τα ατμόπλοια «Κρήτη Ι» και «Ενωσις», που έκαναν 10 και 46 ταξίδια, αντίστοιχα. Το «Πανελλήνιον» έκανε άλλα 17 ταξίδια με κυβερνήτη τον Ν. Σουρμελή, κατά την επανάσταση του 1878. Αργότερα, μετά τη διάλυση της «Ελληνικής Ατμοπλοΐας» περιήλθε, διαδοχικά, στην κυριότητα άλλων εταιρειών. Τον Ιανουάριο του 1916, ανατινάχθηκε έξω από την Ιμβρο – άγνωστο αν τορπιλίστηκε ή προσέκρουσε σε γερμανική νάρκη.

Το «Υδρα» διαλύθηκε το 1926.