Ποια η σχέση υγείας και κοινωνίας;

Αν υπάρχει ένας τρόπος για να αντιληφθεί κάποιος το κατά πόσο οι ανισότητες στην υγεία διαμορφώνονται από την άνιση κατανομή των πόρων, αυτός είναι η επαφή με τη σύγχρονη υγειονομική και κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα της Υποσαχάριας Αφρικής. Αν υπάρχει ένας τόπος για να διερευνηθεί η σχέση της ψυχικής υγείας με το πολιτισμικό πλαίσιο και την κατασκευή της ψυχικής ασθένειας, αυτός είναι η Τανζανία.

Βρεθήκαμε στο κέντρο εκπαίδευσης Διεθνούς Ιατρικής στην Ιφακάρα, στο πλαίσιο του 8ου Εντατικού Σεμιναρίου Τροπικής και Ταξιδιωτικής Ιατρικής που οργανώνει για σειρά ετών το πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών «Παγκόσμια Υγεία – Ιατρική των Καταστροφών», της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, με επιστημονικό υπεύθυνο τον κοσμήτορα της Σχολής Επιστημών Υγείας, καθηγητή Εμμανουήλ Πικουλή.

Στόχος της αποστολής, η οποία αποτελούνταν από 40 υγειονομικούς και κοινωνικούς επιστήμονες, απόφοιτους, φοιτητές και συνεργάτες του μεταπτυχιακού, είναι μεταξύ άλλων εκπαίδευση, ανταλλαγή τεχνογνωσίας με το υγειονομικό προσωπικό στις τοπικές υγειονομικές δομές και κυρίως παροχή υπηρεσιών υγείας σε περιβάλλον χαμηλών πόρων, εστιάζοντας στην ευελιξία και προσαρμοστικότητα με γνώμονα τις ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες και ανάγκες.

Η επιλογή της Ιφακάρα -γνωστής ως «γη που είναι νεκρή»- δεν ήταν τυχαία. Σε αυτή την πόλη, γεμάτη παραπήγματα και αχυρόσπιτα, η ελονοσία είναι ενδημική ενώ υπάρχει μεγάλο ποσοστό κρουσμάτων AIDS και φυματίωσης. Οι κάτοικοι συχνά νοσούν από HIV γιατί δεν έχουν πρόσβαση σε προφυλακτικά και μολύνονται από λέπρα γιατί ζουν στοιβαγμένοι μέσα σε λίγα τετραγωνικά κάτω από στέγες αλουμινίου δίχως αερισμό.

Γι’ αυτούς τους λόγους -και όχι μόνο, καθώς τα υγειονομικά προβλήματα είναι πλέον παγκοσμιοποιημένα- το Ιδρυμα Novartis για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη μαζί με το ελβετικό Ινστιτούτο Τροπικής και Δημόσιας Υγείας St Francis και το υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας της Τανζανίας ίδρυσαν το Κέντρο Εκπαίδευσης της Τανζανίας για τη Διεθνή Υγεία στην Ιφακάρα. Ετσι, ήρθαμε σε επαφή με την κλινική και εργαστηριακή διάγνωση και θεραπεία των συνηθέστερων παθήσεων του αναπτυσσόμενου κόσμου, εργαστήκαμε εθελοντικά στο νοσοκομείο και παρακολουθήσαμε διαλέξεις σε θέματα τροπικής και ταξιδιωτικής ιατρικής, ιατρικής ελάχιστων πόρων, κατανοώντας σε βάθος τη σημασία των κοινωνικών προσδιορισμών για την οργάνωση και προσφορά υπηρεσιών υγείας.

Στον δυτικό κόσμο έχουμε την τάση να συνδέουμε τη λέξη «υγεία» με τα νοσοκομεία και τους επαγγελματίες υγείας. Στην Αφρική μπορεί να νιώσει κανείς, από την πρώτη στιγμή, βαθιά στο πετσί του τον βαθμό στον οποίο οι συνθήκες υπό τις οποίες οι άνθρωποι γεννιούνται, μεγαλώνουν, ζουν, εργάζονται και γερνούν καθορίζουν πόσο και πώς θα ζήσουν, τι είδους προβλήματα υγείας θα έχουν και πώς και πότε θα πεθάνουν.

Διαπιστώσαμε από κοντά αυτό που γνωρίζαμε μέχρι πρότινος μόνο θεωρητικά. Η μεγαλύτερη ανισότητα ανάμεσα στον βιομηχανοποιημένο και τον αναπτυσσόμενο κόσμο είναι η θνησιμότητα μητέρων και νεογνών – κάτι που αποδεικνύει ότι ο τοκετός είναι πάνω απ’ όλα πολιτικό ζήτημα… όπως και ο τρόπος με τον οποίο θα υπάρξει ένα παιδί στον κόσμο. Στην Τανζανία υπάρχουν λιγότεροι από 100 παιδίατροι για περίπου 24 εκατομμύρια παιδιά. Στην Ελλάδα έχουμε 3.852 παιδιάτρους για ένα εκατομμύριο παιδιά. Ανάλογο είναι και το τοπίο στις υπόλοιπες κλινικές. Στην οδοντιατρική κλινική η συνηθέστερη πρακτική είναι η εξαγωγή, καθώς δεν υπάρχουν τα μέσα για άλλες θεραπείες.

Δεν υπάρχει διαφοροδιάγνωση γιατί δεν υπάρχουν τα μέσα για εξειδικευμένες θεραπείες, ενώ το στίγμα συνοδεύει κάποιες νόσους σε σημείο που οι νοσούντες εξοστρακίζονται από την κοινότητα. Στο νεοσύστατο ψυχιατρικό τμήμα διαπιστώσαμε πως η διάκριση των παραληρητικών ιδεών από άλλες κρίσεις δεν υπάρχει, κάτι που προϋποθέτει τη γνώση του ιδεολογικού-πολιτισμικού πλαισίου εντός του οποίου διαμορφώνονται αυτές οι ιδέες. Η πεποίθηση πως οι άνθρωποι μπορούν να καταληφθούν από τους δαίμονες ή τα πνεύματα είναι διάχυτη ακόμα και σήμερα.

Οι ψυχιατρικοί ασθενείς που είδαμε στο νοσοκομείο της Ιφακάρα είχαν έρθει εκεί έπειτα από προτροπή του τοπικού θεραπευτή, στο πρόσωπο του οποίου η πίστη είναι διαχρονικά τυφλή. Σχεδόν όλες οι ψυχικές νόσοι κρύβονται από τον όρο-ομπρέλα της επιληψίας, με αποτέλεσμα οι περισσότεροι να διαγιγνώσκονται ως επιληπτικοί και να λαμβάνουν αντίστοιχη αγωγή, η οποία χρησιμοποιείται και για τους ψυχωσικούς ασθενείς. Εξάλλου διαθέτουν μόνο πέντε φάρμακα για όλες τις ψυχικές νόσους. Οι Τανζανοί εξακολουθούν να πιστεύουν στη δαιμονική κατοχή και να στιγματίζουν τους ανθρώπους που καταλαμβάνονται από τα κακά πνεύματα. Συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν τους ψυχωτικούς ασθενείς ή τους ασθενείς με διαταραχές προσωπικότητας που ισχυρίζονται ότι βλέπουν τέρατα ή ακούνε φωνές ως δαιμονισμένους, να τους στιγματίζουν και τους εξοστρακίζουν από την κοινότητα. Οπως και τους λεπρούς.

Πόσες κατηγορίες νοσούντων συνεχίζουμε να αντιμετωπίζουμε -εμείς στην προηγμένη μας χώρα- ως βιολογικά σώματα και όχι ως ενσώματες υπάρξεις; Σε πόσες περιοχές της χώρας μας το μη αναβαθμισμένο περιβάλλον της κοινότητας υποβαθμίζει και το ατομικό υγειονομικό προφίλ του ασθενούς με αποτέλεσμα να μην επιτυγχάνεται η πρόληψη των ασθενειών; Πόσο συχνά στιγματίζουμε, περιθωριοποιούμε και «εξοστρακίζουμε» τους δικούς μας ψυχικά ασθενείς; Αφήσαμε πίσω μας την Αφρική γεμάτοι ερωτήματα -τόσο για τις αναπτυσσόμενες χώρες όσο και για τις ανεπτυγμένες- όσον αφορά την αντανάκλαση του κοινωνικού και του πολιτικού πάνω στο βιολογικό και αντίστροφα...