«Η διεκδίκηση των Γλυπτών δεν θέλει κινήσεις τακτικισμού»

Μαχητικός και μάχιμος αρχαιολόγος, διανοητής και ερευνητής ο Γιάννης Χαμηλάκης κοιτάζει το παρελθόν με ανασκαφικό τρόπο και από τις διαστρώσεις του ανασύρει ατόφια κομμάτια που έχουν θαφτεί υπό το βάρος κυρίαρχων εθνικών ιδεολογιών.

Η αποικιοποίηση των ιδεών του φαντασιακού των Δυτικών διανοούμενων που κυριάρχησαν και στη χώρα μας, την οποία χαρακτηρίζει «κρυπτο-αποικιοποιημένη», διαμόρφωσαν τη συλλογική μας αντίληψη για τα μνημεία, την ιστορία τους, τον ρόλο της Αρχαιολογίας.

Ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μπράουν των ΗΠΑ βρέθηκε το προηγούμενο διάστημα στην Αθήνα για την παρουσίαση του βιβλίου «Αρχαιολογία, έθνος και φυλή. Αναμέτρηση με το παρελθόν, αποαποικιοποίηση του μέλλοντος στην Ελλάδα και στο Ισραήλ», το οποίο συνέγραψε με τον Ράφαελ Γκρίνμπεργκ, από το Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ, και κυκλοφορεί από τις «Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου».

Με την ευκαιρία της κυκλοφορίας συνομιλήσαμε μαζί του για το βιβλίο, το παγκόσμιο κίνημα απο-αποικιοποίησης, τη διαδικασία αποκάθαρσης της Ακρόπολης, τους χειρισμούς της κυβέρνησης Μητσοτάκη για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα, τη συμφωνία της συλλογής Στερν αλλά και τη μετατροπή των πέντε δημόσιων μουσείων σε ΝΠΔΔ.

● Στον διάλογο με τον Ράφαελ Γκρίνμπεργκ στο βιβλίο σας «Αρχαιολογία, έθνος και φυλή» στο επίκεντρο βρίσκονται η Ελλάδα και το Ισραήλ, ως περιπτώσεις νεωτερικών εθνών που αναπτύσσουν ισχυρούς δεσμούς με την Αρχαιολογία. Καθώς τις μελετάτε συγκριτικά, ποια κοινά σημεία ανακαλύπτετε;

Πριν μπούμε στις ομοιότητες να μιλήσουμε για τις διαφορές. Πρόκειται για δύο έθνη-κράτη που ιστορικά ακολούθησαν διαφορετική πορεία. Το ελληνικό ιδρύθηκε τον 19ο αιώνα και το Ισραήλ τον 20ό, μέσα από τη διαδικασία που αφορούσε, φυσικά, ό,τι οι Παλαιστίνιοι ονομάζουν «Νάκμπα» δηλαδή την εξώθησή τους από τη γη τους. Στις ομοιότητες βρίσκουμε, για παράδειγμα, ότι οι δύο χώρες υπήρξαν επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αυτό τους δίνει μια βάση σύγκρισης ως περιοχές. Ομως στη νεωτερικότητα και στα δύο έθνη-κράτη διαπιστώσαμε, με έκπληξη πολλές φορές, ότι υπάρχουν πολλές ομοιότητες.

Το πρώτο ζήτημα αφορά τη διαδικασία αποικιοποίησης. Και στις δύο περιπτώσεις μιλάμε για Αγιους Τόπους της δυτικής νεωτερικότητας, με τη μεταφορική έννοια, αν και στην περίπτωση του Ισραήλ είναι κυριολεκτική γιατί έχει να κάνει με τη Βίβλο. Στο φαντασιακό της Δύσης οι πόλεις Αθήνα και Ιερουσαλήμ απέκτησαν ιερότητα, αγιοσύνη, μια εξιδανικευμένη υπόσταση στο μυαλό, τη φαντασία των δυτικών διανοουμένων, ιδιαίτερα μετά από τον 18ο αιώνα.

Στο βιβλίο ορίζουμε την αποικιοποίηση στην ευρύτερη ιστορική της διάσταση όχι μόνο ως κατάκτηση χωρών αλλά ως μια διαδικασία που ξεκίνησε ως αποικιοποίηση των ιδεών, του φαντασιακού. Στην Ελλάδα ξεκινά με την επίκληση του κλασικού παρελθόντος ως τη μυθική προγονική στιγμή της Δύσης. Η ιδέα, για παράδειγμα, ότι από την κλασική Ελλάδα ξεκίνησε η Δημοκρατία. Η Δύση θεώρησε ότι είναι ο χρυσός αιώνας της. Εκ των υστέρων έγινε και ο χρυσός αιώνας του ελληνικού φαντασιακού. Οι περιηγητές, οι αρχαιοδίφες και οι πολιτικοί της δυτικής Ευρώπης εδραίωσαν αυτό το υπόστρωμα ιδεών του φαντασιακού που αποτέλεσε τη βάση για χώρες όπως η Ελλάδα έτσι ώστε να δομήσει επάνω του το φαντασιακό της δικής της εθνικής υπόστασης.

Η αποικιοποίηση των ιδεών και του φαντασιακού στην πορεία αποκτά υλικές, πολιτικές και άλλες διαστάσεις όπως την εδραίωση στο ελληνικό κράτος της οθωνικής μοναρχίας με την ομάδα των πολιτικών και διανοουμένων γύρω από τον Οθωνα που συγκρότησαν τις πρώτες δομές.

Μην ξεχνάμε ότι ο πρώτος αρχαιολογικός νόμος έγινε από τους Βαυαρούς, ο πρώτος καθηγητής Αρχαιολογίας στην Ελλάδα ήταν ο Λουντβιχ Ρος, ο πρώτος που θεώρησε ότι η Ακρόπολη πρέπει να πάψει είναι φρούριο και να γίνει οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος, ήταν ο Λέο φον Κλέντσε, αρχιτέκτονας από το Μόναχο. Τη διαδικασία αποικιοποίησης τη βλέπουμε όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο Ισραήλ από τη στιγμή που οι Αγιοι Τόποι, οι Βιβλικοί Τόποι αποτέλεσαν βασικό στοιχείο σ’ αυτό που λέμε ιουδαιοχριστιανικό ιδεώδες της Δύσης.

Αλλος κοινός τόπος είναι η διαδικασία αποκάθαρσης. Με την ευρύτερη έννοια η αποκάθαρση στην περίπτωση της Ελλάδας αφορούσε τα τοπωνύμια, τα τοπία συνολικά αλλά και τους αρχαιολογικούς χώρους. Μιλάμε για αναστηλώσεις στην Ακρόπολη αλλά νομίζω ότι πρέπει να μιλήσουμε για συνολική ανακατασκευή, τη δημιουργία ενός μνημείου της νεωτερικότητας. Ενα ιστορικό παλίμψηστο μετατράπηκε αποκλειστικά σε χώρο της κλασικής εποχής. Εχει σημασία να εξετάσουμε πώς έγινε, ποιες άλλες ιστορικές περιόδους άφησε απ’ έξω και γιατί.

Παρά την εκτεταμένη διαδικασία αποκάθαρσης που κρατάει 200 χρόνια, υπάρχουν ακόμα κατάλοιπα άλλων περιόδων και πολιτισμικών φάσεων που δεν εντάσσονται στο εθνικό αφήγημα, όπως η Οθωμανική Ακρόπολη. Είναι σημαντικό να γνωρίζει ο κόσμος όταν ανεβαίνει στον Βράχο, περπατώντας προς τα Προπύλαια, ότι πατάει οθωμανικά μνήματα, καθώς υπήρχε ένα σημαντικό μουσουλμανικό νεκροταφείο στην περιοχή. Αν κάποιος είναι προσεκτικός, μπορεί να δει και σήμερα, σε ένα μεταλλικό κλουβί στα Προπύλαια, θραύσματα από στήλες οθωμανικές, χωρίς φυσικά καμιά σήμανση.

Ενα τρίτο είναι η φυλετικοποίηση. Οι ελληνόφωνοι χριστιανοί εντάχθηκαν στην κυρίαρχη εκδοχή της δυτικής νεωτερικότητας και έγιναν λευκοί Ευρωπαίοι. Η διαδικασία αποικιοποίησης συνοδεύτηκε από μια αμφιθυμία από τη σκοπιά πολλών Δυτικών. Δεν ήταν δεδομένο από την αρχή ότι οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου είναι λευκοί, όπως ένας Γερμανός. Αυτό φαίνεται σε κείμενα ακόμα και φιλελλήνων. Πολέμησαν στον Αγώνα του ’21 αλλά δεν είχαν στο μυαλό τους ότι οι Ελληνες θα γίνουν αυτόνομοι, ανεξάρτητοι πολίτες της Ευρώπης.

Ακόμα και ο Μπάιρον έγραφε το 1812 «Οι Ελληνες δεν θα είναι ποτέ ανεξάρτητοι, δεν θα είναι ποτέ κυρίαρχοι, όπως μέχρι τώρα, και ο Θεός να φυλάει να μη γίνουν! Αλλά μπορούν να είναι υπήκοοι χωρίς να είναι σκλάβοι. Οι αποικίες μας δεν είναι ανεξάρτητες, είναι όμως ελεύθερες και παραγωγικές κι έτσι μπορούν να είναι και οι Ελληνες στο εξής». Πρέπει να είναι υπό κηδεμονία. Και πρέπει να είναι εκεί για να αποτρέπουν τη Ρωσία, τους Οθωμανούς ή άλλους λαούς από την ανατολή. Η θέση της Ελλάδας αλλά και του Ισραήλ ως χώρες-αναχώματα (bufferzones) είναι άλλη μια κοινή παράμετρος.

● Το αίτημα της απο-αποικιοποίησης πώς και από ποιους εκφράζεται τον 21ο αιώνα;

Στην παγκόσμια σκηνή η συζήτηση της απο-αποικιοποίησης βρίσκεται σε άνθηση, όχι μόνο σε ακαδημαϊκό αλλά και σε επίπεδο κινημάτων. Σε πληθυσμούς σε όλο τον κόσμο που έχουν υποστεί τις συνέπειες της αποικιοποίησης, όπως στη νότια Αμερική ή την Αυστραλία, τα αιτήματα αφορούν την επανάχρηση γλωσσών που είναι υπό εξαφάνιση, τη διεκδίκηση γαιών που έχουν αποικιοποιηθεί από τη λευκή αποικιοκρατία, αλλά και τη χορήγηση αποζημιώσεων, ζήτημα που πρέπει να αφορά κι εμάς στον χώρο της Αρχαιολογίας και των πολιτιστικών αγαθών. Οι αυτόχθονες πληθυσμοί και τα κινήματα γύρω από αυτούς είναι βασικός παράγοντας με πολιτικό και κοινωνικό υπόβαθρο, αλλά δεν είναι το μόνο. Σε περιοχές της νότιας Αμερικής ένα άλλο μεγάλο κίνημα αφορά την οικονομική διάσταση και την καταστροφή περιβαλλοντικών ζωνών για αυτόχθονες και άλλους πληθυσμούς που εξαρτώνται από τη γη. Οι μεγάλες εταιρείες εξόρυξης, η καταστροφή δασών όπως ο Αμαζόνιος, κατέχουν κεντρική θέση.

● Γιατί θεωρείτε ότι στην Ελλάδα είναι ισχνή αυτή η συζήτηση;

Υπάρχει άρνηση να αποδεχτούμε την ιδέα ότι η Ελλάδα έχει υπάρξει κρυπτο-αποικιοποιημένη χώρα. Οι περισσότεροι Ελληνες νιώθουν την ανάγκη να ενταχθούν στον δυτικό κόσμο και όχι σε ένα αποικιοποιημένο παγκόσμιο νότο. Θέλουμε να λογαριαζόμαστε μαζί με τους Γερμανούς, τους Βρετανούς και τους Γάλλους και όχι με περιοχές της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής ή και του ιταλικού Νότου. Φυσικά το κλασικό παρελθόν είναι το όχημα με το οποίο έχουμε «εξευρωπαϊστεί». Υπάρχει ακαδημαϊκή συζήτηση στην Ελλάδα, αλλά και κινήσεις όπως η πρωτοβουλία dëcoloиızehellάş που εμφανίστηκε με αφορμή τους εορτασμούς για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση και στην οποία συμμετέχω.

● Οι εν κρυπτώ μυστικές συμφωνίες και οι συναντήσεις της ελληνικής κυβέρνησης με εκπροσώπους του Βρετανικού Μουσείου, τις οποίες παραδέχτηκε ο κ. Μητσοτάκης, κλονίζουν στη διεθνή κοινότητα τη σοβαρότητα του ελληνικού αιτήματος της επιστροφής και της επανένωσης των Γλυπτών του Παρθενώνα;

Η αίσθηση που έχει δοθεί είναι πως αυτές οι κινήσεις χρησιμοποιούνται προεκλογικά, χωρίς την απαιτούμενη σοβαρότητα η οποία θα πρέπει να στηρίζεται σε ιστορικά, αρχαιολογικά, και πολιτισμικά δεδομένα και όχι σε μια διάθεση εργαλειοποίησης. Γιατί κάποιος να στηρίξει τα προεκλογικά οφέλη ενός κόμματος ή ενός πρωθυπουργού;

● Θεωρείτε ότι στον 21ο αιώνα οφείλουμε να θέσουμε το αίτημα της επιστροφής σε νέες βάσεις, με καινούργια επιχειρήματα και συμμαχίες;

Τα Γλυπτά του Παρθενώνα έχουν καταστεί εθνική υπόθεση, εθνικό αίτημα με τεράστια συμβολική σημασία για τη χώρα. Εχουν αποκτήσει όμως τεράστια αξία και για το Βρετανικό Μουσείο. Θεωρώ ότι αυτή τη στιγμή πρέπει να σκεφτούμε ποιο είναι το ευρύτερο παγκόσμιο πλαίσιο μέσα στο οποίο θα πρέπει να εντάσσεται το αίτημα της Ελλάδας. Aντίθετα, ακολουθείται αυτό που θα ονόμαζα «εξαιρετισμός» (exceptionalism). Εμείς θεωρούμαστε κάτι μοναδικό επειδή το κλασικό παρελθόν μας είναι μοναδικό, επειδή η UNESCO έχει τον Παρθενώνα στο λογότυπό της.

Ολ’ αυτά δημιουργούν το πλαίσιο του «εξαιρετισμού» που βγάζει την Ελλάδα από την Ιστορία της, από το κάδρο της παγκόσμιας κουβέντας και της πίεσης που ασκείται στα μητροπολιτικά μουσεία της Δύσης. Κατά τη γνώμη μου το μεγαλύτερο όπλο είναι το παγκόσμιο κίνημα, δεν είναι οι κινήσεις τακτικισμού, οι νομικίστικες ή προσωπικές κινήσεις σαν αυτές που φάνηκε ότι έκανε ο Ελληνας πρωθυπουργός.

● Εχετε πάρει θέση κατά της διαβόητης συμφωνίας της συλλογής Στερν. Πρόσφατα δε, καρατομήθηκε ο κ. Καλτσάς από τη θέση του επιστημονικού διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, καθώς είχε κρατήσει αποστάσεις από την υπόθεση Στερν. Πώς το σχολιάζετε;

Παρακολουθώ την κατάσταση εδώ και καιρό. Μάλιστα ο τίτλος του σχετικού άρθρου μου στο αμερικανικό περιοδικό Hyperallergic, «Συγγνώμη, αλλά αυτός δεν είναι επαναπατρισμός» με εκφράζει απόλυτα, παρ’ ότι δεν τον έβγαλα ο ίδιος.

Η επανανοηματοδότηση των Κυκλαδικών Ειδωλίων ως έργα τέχνης στον 20ό αιώνα σήμανε την αύξηση της ζήτησής τους από συλλέκτες με αποτέλεσμα να προωθηθεί η λαθρανασκαφή και η παραγωγή κίβδηλων. Οσα βρίσκονται εκτός μουσείων της Ελλάδας είναι προϊόντα αρχαιοκαπηλίας. Επίσης το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης δημιουργήθηκε από ευρήματα τα οποία υπήρξαν προϊόντα αρχαιοκαπηλίας. Δεν εννοώ ότι η οικογένεια Γουλανδρή είναι αρχαιοκάπηλοι, αλλά ότι συνέβαλε στη δημιουργία της ζήτησης με επιχείρημα ότι έτσι οι αρχαιότητες θα μείνουν στην Ελλάδα. Η ζημιά όμως στην αρχαιολογική συνάφεια και πληροφορία έχει γίνει.

Ξέρουμε ελάχιστα για τις κυκλαδικές κοινωνίες της πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Εχουμε λοιπόν μια συλλογή αρχαιοτήτων με ιδιαίτερα προβληματική ιστορία και το μουσείο που την κατέχει δηλώνει ότι δεν πρόκειται να προσλάβει επιστημονικό διευθυντή. Εμεινα έκπληκτος. Αν για οικονομικούς λόγους δεν μπορεί να καλύψει τη θέση, μήπως πρέπει να επιστρέψει τη συλλογή του στα δημόσια μουσεία όπου υπάρχουν επιστήμονες με ειδικότητα στην Κυκλαδική Περίοδο; Οσο για τον κύριο Καλτσά, πιστεύω ότι με τη στάση του διέσωσε την αξιοπρέπειά του. Ηταν μια ιδιαίτερα γενναία πράξη.

● Ποια είναι η άποψή σας για τη μετατροπή, που προωθεί η κυβέρνηση, των πέντε μεγάλων δημόσιων μουσείων σε ΝΠΔΔ;

Θα τα καταστήσει υποχείρια της κρατικής εξουσίας και της εκάστοτε ηγεσίας του υπουργείου, αλλά και ευάλωτα στις πιέσεις ιδιωτών χορηγών, υποβαθμίζοντας παράλληλα τα υπόλοιπα μουσεία της χώρας που εξαρτώνται εν μέρει από τους πόρους των μεγαλύτερων. Το Μουσείο της Ακρόπολης που προβάλλεται ως το πρότυπο συνιστά μάλλον παράδειγμα προς αποφυγήν: ένα μουσείο ψευδεπίγραφο που δεν τολμά να αφηγηθεί την πολύπλευρη και συναρπαστική ιστορία του χώρου που υποτίθεται πως υπηρετεί, παγιδευμένο στο εθνικό και αποικιακό αφήγημα του 19ου αιώνα. Παράλληλα με την αντίσταση σε τέτοιου είδους σχέδια, η αρχαιολογική και μουσειολογική κοινότητα πρέπει να χειραφετηθεί από τον εθνο-κεντρισμό, να αναμετρηθεί με τις ιστορίες των μουσείων και να ξανασκεφτεί τον ρόλο τους σήμερα.