Οι έριδες γύρω από το μνημείο

1932. Πριν από 90 χρόνια εγκαινιάζεται το μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη. Ομως, η τελετή των εγκαινίων, που συνέπεσε με τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου, σκιάζεται από την απουσία του Προέδρου της Δημοκρατίας Αλέξανδρου Ζαΐμη, του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου και από τις έντονες επικρίσεις και διαφωνίες που υπήρξαν για το μνημείο. Χαρακτηριστικό των αντιδράσεων είναι ότι μετά τα εγκαίνιά του, υπήρξαν δημοσιεύματα σε εφημερίδες, τα οποία ούτε λίγο-ούτε πολύ ζητούσαν να κατεδαφιστεί!

«Μη λυπηθείτε τα χρήματα που εδώσατε και κατεδαφίσατε άνευ δισταγμών το αισχρούργημα του αφανούς στρατιώτου» ήταν ένας χαρακτηριστικός πρωτοσέλιδος τίτλος (εφ. «Ακρόπολις» φ. 3 και 4.4.1932).

Οι πρώτες διαφωνίες εμφανίστηκαν αμέσως μετά την προκήρυξη του διαγωνισμού για τη δημιουργία του μνημείου, τον Μάρτιο του 1926, και αφορούσαν την επιλογή της πλατείας Συντάγματος (πλατεία Παλαιών Ανακτόρων λεγόταν τότε) για την ανέγερσή του.

Η επιλογή είχε γίνει από τον τότε δικτάτορα Θ. Πάγκαλο, στο πλαίσιο του σχεδίου του να μεταφέρει στα παλαιά ανάκτορα (το σημερινό κτίριο της Βουλής) το υπουργείο Στρατιωτικών και να υπάρχει μπροστά σε αυτό το μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη. Σταδιακά όμως υπήρξαν και άλλες αμφισβητήσεις για τον αρχικό διαγωνισμό και την ανάγλυφη παράσταση που θα φιλοτεχνούνταν στο μνημείο.

Στον διαγωνισμό κατατέθηκαν 18 προτάσεις και η επιτροπή, που αποτελούνταν «από τέσσαρας στρατιωτικούς και έναν καλλιτέχνην», όπως είπε, το 1929, στη Βουλή ο δημοκρατικός πολιτικός Αλέξανδρος Παπαναστασίου, επέλεξε το έργο του αρχιτέκτονα Εμμ. Λαζαρίδη.

«Κατά σύμπτωσιν οι αξιωματικοί ήσαν σύμφωνοι υπέρ του βραβευθέντος έργου, ο ένας καλλιτέχνης εναντίον», είχε πει, δηκτικά, ο Παπαναστασίου, παρουσιάζοντας στη Βουλή αναφορά καλλιτεχνών οι οποίοι ζητούσαν να μη γίνει το μνημείο στον επιλεγμένο χώρο.

Συνεχίζοντας ο ίδιος είπε πως μετά την πτώση της δικτατορίας Πάγκαλου, επί οικουμενικής κυβέρνησης, συγκροτήθηκε νέα επιτροπή, αποτελούμενη κατά πλειοψηφία από αρχιτέκτονες, γλύπτες και άλλους καλλιτέχνες, η οποία κατέληξε, τεκμηριωμένα, ότι δεν έπρεπε το μνημείο να γίνει στην πλατεία Παλαιών Ανακτόρων αλλά σε κάποιο άλλο μέρος, προκρίνοντας το Πεδίον του Αρεως.

«Αλλά παραδόξως μετά τη γνωμοδότηση αυτής της επιτροπής το υπουργείον των Στρατιωτικών συνέστησεν άλλη επιτροπήν ολιγομελή η οποία κατά πλειοψηφίαν αποτελείτο από στρατιωτικούς και η οποία εγνωμοδότησε, επανελθούσα εις την παλαιάν απόφασιν, να γίνη εις τα Παλαιά Ανάκτορα, χωρίς να ληφθή υπόψιν η γνώμη των καλλιτεχνών», παρατήρησε ο Παπαναστασίου. Αργότερα, αναφέρθηκε ότι η κατασκευή του μνημείου στη θέση όπου βρίσκεται «εξαφανίζει» το πανέμορφο κτίριο, σήμερα της Βουλής.

Το θέμα της χωροθέτησης έκλεισε από τον Βενιζέλο, χωρίς να σταματήσουν οι αντιδράσεις, όταν δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ Α 112/30.6.1928) Πράξη του Υπουργικού Συμβουλίου, με την οποία καθοριζόταν ότι το μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη θα γινόταν στην πλατεία Παλαιών Ανακτόρων.

Μεταγενέστερα (δεκαετία του 1990) κάποιοι υποστήριξαν ότι η επιλογή αυτή έγινε από τον Βενιζέλο, ώστε να σηματοδοτείται η θυσία του στρατιώτη για τη δημοκρατία, αφού στα Παλαιά Ανάκτορα στεγάστηκε τελικά η Βουλή.

Ομως, κάτι τέτοιο μάλλον δεν ισχύει, για δύο λόγους:

α) Στην παραπάνω Πράξη, που δρομολόγησε την έναρξη των εργασιών, αναφέρεται ότι τα Παλαιά Ανάκτορα θα χρησιμοποιηθούν ως μουσείο ή πινακοθήκη. Η προκήρυξη διαγωνισμού για τη μετατροπή τους σε κτίριο της Βουλής έγινε μερικούς μήνες αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1929.

β) Ο ίδιος ο Βενιζέλος απαντώντας στη Βουλή, στον Αλέξ. Παπαναστασίου (Ιούλιος 1929), δεν ανέφερε τίποτα σχετικό, λέγοντας μόνο πως «έχω μελετήσει αυτό το ζήτημα και κατέληξα τέλος εις το συμπέρασμα να γίνει εκεί. (…) Πρέπει να γίνει εις κεντρικόν μέρος, διότι παντού (εννοεί στην Ευρώπη) είναι εις κεντρικόν μέρος».

Με τις διαφωνίες να συνεχίζονται άρχισε η κατασκευή του έργου και όπως φαίνεται από διάφορες πηγές οι παρεμβάσεις των στρατιωτικών ήταν συχνές, ακόμα για τη σειρά αναγραφής των μαχών. Αποτέλεσμα ήταν «να παρουσιασθή γραμματικόν εξάμβλωμα», όπως έγραφε χαρακτηριστικά η εφημερίδα «Ελληνική» (φ. 25.3.1932), αφού π.χ. σε μια γραμμή αναφέρεται η λέξη «Λαχαν-» και στην άλλη το «α» της λέξεως «Λαχανά».

Στα αξιοσημείωτα είναι ότι πριν από την έναρξη της κατασκευής του μνημείου ο Λαζαρίδης αντικατέστησε τον γλύπτη και καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών Θ. Θωμόπουλο, ίσως λόγω οικονομικής διαφωνίας, και επέλεξε κατά σύσταση του διορισμένου από την κυβέρνηση Βενιζέλου διευθυντή της Σχολής Δημητριάδη τον Φωκίωνα Ρωκ.

Τα εγκαίνια του μνημείου έγιναν στις 25 Μαρτίου 1932 από τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Ανδρέα Μιχαλακόπουλο, καθώς απουσίαζαν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και ο πρωθυπουργός. Από τότε, δε, τοποθετήθηκε καντήλι με φως από τη μονή της Αγίας Λαύρας, όπως είχε προτείνει ο τότε Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος.

Το κόστος είχε ανέλθει στα 6 εκατομμύρια δραχμές, ποσό ιδιαίτερα μεγάλο, σε μια περίοδο μάλιστα που η χώρα αντιμετώπιζε σοβαρά οικονομικά προβλήματα.

Το ΚΚΕ με αφορμή τα αποκαλυπτήρια του μνημείου είχε καταγγείλει τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους και διοργάνωσε αντιπολεμικά συλλαλητήρια σε Αθήνα και Πειραιά. Για την αποτροπή τους η κυβέρνηση Βενιζέλου προέβη σε μεγάλη κινητοποίηση της αστυνομίας και προχώρησε σε περισσότερες από 75 συλλήψεις.