«Ο Καΐρης απέθανε, και απέθανεν αθώος»

Αντλημένα, το πρώτο, από την αγόρευση του Νικολάου Σαρίπολου στις 19.1.1853 ενώπιον του Αρείου Πάγου, ο οποίος, ακυρώνοντας την καταδικαστική απόφαση του δικαστηρίου της Ερμούπολης, αθώωσε τον Θεόφιλο Καΐρη, λίγες μόνον μέρες, όμως, μετά τον θάνατό του (και την ανίερη απόρριψη της σορού του στο Λοιμοκαθαρτήριο της Σύρου, «σε λάκκο με ασβέστη για να εξουδετερωθεί ασφαλέστερα το “μίασμα”») και, το δεύτερο, από κείμενο του Κωνσταντίνου Οικονόμου (παλιού φίλου του Θεόφιλου, αλλά στη συνέχεια, δυστυχώς, άτεγκτου κατηγόρου του), τα δύο παραθέματα του παρόντος τίτλου χρησιμεύουν ως εισαγωγή στο ακανθώδες καΐριο ζήτημα.

Αλήθεια, πόσων ανθρώπων ο βίος και η πολιτεία στη νεότερη Ελλάδα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «ζήτημα»; Ανάμεσα στις εν λόγω, ευάριθμες αναμφίβολα, περιπτώσεις εξέχουσα θέση κατέχει εκείνη του Ανδριώτη Θεόφιλου Καΐρη (1784-1853), φιλοσόφου, ιερωμένου και πολιτικού, του οποίου η σύγκρουση με τις συντηρητικές δυνάμεις του νεοσύστατου τότε ελληνικού κράτους (όχι ότι σήμερα θα συνέβαινε κάτι διαφορετικό) «εξακολουθεί», όπως το τοποθετεί ο Νικήτας Σινιόσογλου [επανειλημμένως ασχοληθείς με τον «μεγάλο αιρετικό» –για να θυμηθούμε και το βιβλίο του Μανώλη Ρασούλη για «τον πιο συναρπαστικό, τον πιο μη-Ελληνα, Ελληνα» της ζωής του– τόσο ως επιμελητής εκδόσεων (Θεόφιλος Καΐρης, «Γνωστική. Στοιχεία φιλοσοφίας»· Αικατερίνη Κουμαριανού, «Καΐρικά μελετήματα») όσο και ως δοκιμιογράφος («Αλλόκοτος ελληνισμός»· «Ριζοσπαστική σκέψη στη νεότερη Ελλάδα»)], «να υπερβαίνει και σχεδόν προκλητικά να αψηφά την συμβατική ανασύσταση της νεοελληνικής ιστορίας. […] είναι ίσως ευκολότερο να παρακάμψει κανείς τον κατατρεγμό του Καΐρη παρά να τον εξηγήσει […]».

Αποφοιτήσας από την περίφημη Φιλοσοφική Σχολή των Κυδωνιών (στην οποία επέστρεψε αργότερα ως καθηγητής), ο Θεόφιλος Καΐρης συνέχισε τις σπουδές του στα Πανεπιστήμια της Πίζας (εκεί γνώρισε και τον Ιωάννη Κωλέττη, έναν από τους ελάχιστους υποστηρικτές του αργότερα) και του Παρισιού [όπου γνωρίστηκε (και) με τον Αδαμάντιο Κοραή – ο, φειδωλός στους επαίνους, Κοραής έτρεφε έκτοτε εκτίμηση για το ήθος του, ενώ πολύ πρώιμα είχε εκφραστεί θετικά και για την κατά 15 έτη νεότερη αδερφή του Ευανθία, η οποία πράγματι εξελίχθηκε σε πνευματική προσωπικότητα]. Επαναπατρισθείς, ο Θεόφιλος Καΐρης ανέλαβε αρχικά τη διεύθυνση της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης και, έπειτα, της Σχολής των Κυδωνιών, μέχρις ότου η πόλη καταστράφηκε, με το ξέσπασμα της Επανάστασης.

Μυημένος ήδη από το 1819 στη Φιλική Εταιρεία, υψώνει το λάβαρο του Αγώνα στη γενέτειρά του, συμμετέχει και τραυματίζεται στις στρατιωτικές επιχειρήσεις στην ηπειρωτική Ελλάδα και, ακολούθως, εκπροσωπεί την Ανδρο στις Εθνοσυνελεύσεις και συνεργάζεται στη σύνταξη και εφαρμογή του Συντάγματος. Η προσφώνηση, δε, του Ιωάννη Καποδίστρια, τον Ιανουάριο του 1828, η οποία του ανετέθη από την Εθνοσυνέλευση, συνιστά ένα έξοχο δείγμα νεοελληνικής ρητορείας, διαπνεόμενο από βαθιά πίστη στην αναγκαία δημοκρατική θεμελίωση (μακριά από απολυταρχισμούς, «ρωσικούς» ή άλλους) της νεόκοπης ελληνικής κοινωνίας. Επιπροσθέτως, ο παιδαγωγικός και φιλάνθρωπος ζήλος αυτού του γενναίου και ασυμβίβαστου ανθρώπου τον οδηγεί στην απόφαση της ίδρυσης Σχολείου-Ορφανοτροφείου στην Ανδρο. Για τη συγκέντρωση των απαραίτητων χρημάτων ο Θ. Καΐρης, αφού προηγουμένως χειροτονείται πρεσβύτερος (κατόπιν αιτήματός του, προκειμένου, σύμφωνα με σχετική εκμυστήρευσή του, να βοηθηθεί από το Αγιο Πνεύμα, ώστε να βρει τις απαντήσεις που είχε προ πολλού ξεκινήσει να αναζητά και να παύσει να δυσπιστεί απέναντι στα χριστιανικά δόγματα), ταξιδεύει επί μία τετραετία στην Ευρώπη (1831-1834).

Το ίδρυμα αυτό, όπως πληροφορούμαστε από το εδώ παρουσιαζόμενο βιβλίο, ήταν ένα πολυσύνθετο εκπαιδευτήριο, με μαθητές και ακροατές (πολλά μαθήματα διδάσκονταν από τον ίδιο) ηλικίας 9 έως 40 ετών, λαϊκούς και κληρικούς, ορφανούς και εύπορους, άσημους ή μετέπειτα διάσημους, Ελληνες ή αλλοεθνείς. Ηταν αυτή, ωστόσο, η διδασκαλία (για χάρη της είχε αρνηθεί την έδρα που του πρόσφεραν στο νεοϊδρυθέν Πανεπιστήμιο Αθηνών), η οποία, χαρακτηριζόμενη ως ανορθόδοξη από πολλούς, στάθηκε η πρώτη αφορμή (στο πλαίσιο, πάντως, ας σημειωθεί, των αναταραχών που είχε προκαλέσει το θέμα του Αυτοκέφαλου της Ελληνικής Εκκλησίας) για τις αλλεπάλληλες και επί δεκαπενταετία (1839-1853) εξορίες, τις φυλακίσεις, την καθαίρεση και, τελικά, τον θάνατό του.

Καθώς το ζητούμενο για τον ίδιο τον Θεόφιλο Καΐρη υπήρξε πάντοτε ο συνδυασμός της θρησκευτικής πίστης του με την επιστημονική γνώση και τις ιδέες για κοινωνική δικαιοσύνη, ο έμπρακτος βίος του θα προσδιοριζόταν συνοπτικά πλην ουσιαστικά, σύμφωνα με την Αικατερίνη Κουμαριανού, μέσω των ακόλουθων τριών σταθμών: α) της προαναφερθείσας εδώ λαμπρής ομιλίας του κατά την υποδοχή του κυβερνήτη στην Αίγινα, β) της αποποίησης του παράσημου που του απονέμει ο (μη πολιτευόμενος δημοκρατικά) βασιλιάς Οθων και γ) του εγγράφου της «Απολογίας» του προς την Ιερά Σύνοδο.

Το πλήθος των εκδόσεων που αφορούν στον Θεόφιλο Καΐρη δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητο (μνηστέον Δημητρίου Πολέμη, ιδρυτού της Καϊρείου Βιβλιοθήκης) και αντικατοπτρίζει το αμείωτο ενδιαφέρον για το φερώνυμο ζήτημα. Σοβαρή έλλειψη, ωστόσο, αποτελούσε η απουσία μιας μελέτης της κοσμοθεωρίας του καθεαυτήν και, ακολούθως, η ενσωμάτωση της τελευταίας στον ακριβέστερο καθορισμό της νεοελληνικής ταυτότητας.

Η προσφάτως εκδοθείσα μεταπτυχιακή εργασία του Αυγουστή Μπάλκα (στη θεματική «Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία», του ΕΑΠ) είχε την προοπτική να εστιάσει στα δύο προαναφερθέντα σημεία, κυρίως στο πρώτο, και σε μεγάλο βαθμό το κατόρθωσε. Ωστόσο, υπάρχουν ελλείψεις (αναγνωρίζει, άλλωστε, και ο ίδιος ότι υστερεί σε ό,τι αφορά την τεκμηρίωση), που γίνονται εμφανέστερες εξαιτίας της απουσίας, πρώτα απ’ όλα, ενός «Βιβλιογραφικού καταλόγου». Αγαθές και επαινετές οι προθέσεις, σωστός ο σχεδιασμός της μελέτης, φιλότιμη και εξόχως ευπρόσδεκτη η έρευνα των πηγών, αλλά η ανά χείρας εργασία αξίζει και οφείλει να εμπλουτιστεί.

Το λιθαράκι, πάντως, που φιλοδόξησε ο συγγραφέας της ετέθη και ετούτο είναι πολύ σημαντικό. Διότι, η σκόπιμη (ή, έστω, αμήχανη) απάλειψη ηρωικών προτύπων, ανένδοτων και αδέκαστων, όπως ο Θεόφιλος Καΐρης, από την ευρέως αποδεκτή/διδασκόμενη (Νεοελληνική) Ιστορία φτωχαίνει ανεπανόρθωτα και, επομένως, πλήττει καίρια τις προσδοκίες για μια ηθική πρόοδο.