Τι μας χρωστά ακόμη το 1821;

Οι εκδηλώσεις εορτασμού επετείων, όπως των διακοσίων ετών από την Επανάσταση του 1821, θα πρέπει να είναι επικεντρωμένες στην ερμηνεία του παρόντος με αφετηρία την Παλιγγενεσία και όχι αποκομμένες από το σήμερα. Διότι το παρελθόν ενυπάρχει στο παρόν. Για να μπορέσουμε να δώσουμε απαντήσεις σε θεμελιώδη ερωτήματα για το σήμερα που βιώνουμε.

Γιατί π.χ. οι πελατειακές σχέσεις, η οικογενειοκρατία και η αναξιοκρατία τροχοπεδούν και σήμερα την κοινωνία; Ποιες είναι οι ρίζες τους; Πού οφείλονται οι σχέσεις εξάρτησής μας ακόμη και σήμερα από τις Μεγάλες Δυνάμεις; Τι μας «χρωστά» ακόμη το 1821; Παίρνοντας αφορμή από τον Ενζο Τραβέρσο, ο οποίος επικαλούμενος τον Γιούργκεν Χάμπερμας, περί της «δημόσιας χρήσης» της ιστορίας, γράφει στο «Τι απέγιναν οι διανοούμενοι;» ότι «η ιστορία δεν ανήκει σε αυτούς που ασκούν το επάγγελμα να τη γράφουν, ανήκει σε όλο τον κόσμο», θεωρώ ότι νομιμοποιούμαστε να καταθέσουμε και τη δική μας οπτική γωνία.

Η ενθύμηση 200 χρόνια μετά

Πολλοί ιστορικοί ασπάζονται τον ιστορικισμό. Γι’ αυτούς, η ιστορία είναι μια αποκομμένη ήπειρος, μια οριστικά τελειωμένη διαδικασία. Αυτό είναι ολοφάνερο από τον τρόπο εορτασμού των επετείων. Απέναντι σε αυτή την αντίληψη αντιπαρατίθεται μια αντίληψη της ιστορίας θεμελιωμένη στην ιδέα μια ανοιχτής διαχρονικότητας: Το παρελθόν δεν εγκαταλείπει ποτέ το παρόν κι αυτά τα δύο δεν μπορούν να διαχωριστούν. Το παρελθόν παραμένει εντός μας και, κατά συνέπεια, μπορεί να επανενεργοποιηθεί. Τίποτα δεν χάνεται οριστικά. Γι’ αυτό οι εορτασμοί των επετείων, με τον τρόπο που εορτάζονται, επιχειρούν να απομονώσουν το παρελθόν από τις δυνατότητες του παρόντος. Ομως το να αφυπνίσει κανείς το παρελθόν -«να αφυπνίσουμε τους νεκρούς», να αποχτήσουμε μια γόνιμη σχέση μαζί τους και να αναγνωρίσουμε μια «ενεργή» παρουσία τους στην κοινωνία μας- δεν είναι εύκολο πράγμα.

Σύμφωνα με τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, να ενεργοποιήσουμε και πάλι το παρελθόν σήμαινε να αλλάξουμε το παρόν, επομένως ήταν γι’ αυτόν ένα εγγενώς πολιτικό έργο. Αντί για μια αφηρημένη ανασύσταση, η συγγραφή της ιστορίας είναι επομένως η διανοητική διάσταση μιας πολιτικής δράσης. Η ιστορική γνώση ήταν επαναστατική πράξη που δεν έπρεπε να συγχέεται με την απλή πολυμάθεια.

Η ατάραχη και μεθοδική έρευνα στα αρχεία -τους χώρους όπου το παρελθόν φυλάσσεται και προστατεύεται μακριά από επικίνδυνες διασυνδέσεις με τον κόσμο των ζωντανών- ήταν η αγαπημένη μέθοδος του ιστορικισμού, της πρακτικής στη χώρα μας και όχι μόνον. Αυτό, για παράδειγμα, είχε συμβεί γράφει ο Ντανιέλ Μπενσαΐντ και κατά «τον επίσημο ενταφιασμό της Γαλλικής Επανάστασης που γιορτάστηκε με ηχηρή μεγαλοπρέπεια το 1989», όπου «ο Φρανσουά Φιρέ είχε ιερουργήσει στην επικήδεια τελετή του 1789». Και οι ήρωες του 1821, ο Κολοκοτρώνης, ο Καραϊσκάκης και τόσοι άλλοι;

Οι αγρότες της Κουάουτλα στο Μεξικό μετά την επανάσταση είχαν εμποδίσει τη μεταφορά των λειψάνων του Εμιλιάνο Ζαπάτα στην πρωτεύουσα. Ηξεραν, εξηγεί ο Ντανιέλ Μπενσαΐντ, ότι «αυτή η είσοδος σ’ ένα Πάνθεο όπου συγκατοικούσαν νικητές και νικημένοι, δολοφόνοι και θύματα, θα ήταν δεύτερος θάνατος». Εμείς τους ήρωες του 1821, τους έχουμε τοποθετήσει μόνιμα στο Πάνθεον. Δεν μας αγγίζουν.

Η Επανάσταση ήταν ημιτελής;

Ο Μάρεϊ Μπούκτσιν στον πρώτο τόμο του έργου του «Η Τρίτη Επανάσταση» γράφει ότι ορισμένοι μελετητές, με δημοφιλέστερο ίσως τον Κρέιν Μπρίτον στην «Ανατομία της Επανάστασης», υποστήριξαν μια θεωρία σταδίων για τις επαναστάσεις. Στο πρώτο στάδιο, την «Πρώτη Επανάσταση», ο λαός ενωμένος οδηγείται σε μια εξέγερση ενάντια στην άρχουσα τάξη που μπορεί να έχει και εθνικά χαρακτηριστικά, όπως στην περίπτωση της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 (Οθωμανοί) ή μόνον ταξικά, όπως στις επαναστάσεις εκείνης της περιόδου στην Ευρώπη (φεουδάρχες αρχικά, αστική τάξη το 1848). Ομως, μετά την αρχική επιτυχία της επανάστασης μπαίνει θέμα εξουσίας.

Ποια τάξη θα αναλάβει την εξουσία; Διότι κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι οι Ελληνες ξεσηκώθηκαν εναντίον των Οθωμανών απλά και μόνον για να περιέλθει η κτηματική περιουσία των πασάδων στους κοτζαμπάσηδες. Ακολουθεί ή συμβαίνει ταυτόχρονα εμφύλιος πόλεμος, δηλαδή ταξικός πόλεμος για την κατοχή της εξουσίας, ο οποίος αφυπνίζει μεγάλα τμήματα των κατώτερων τάξεων, τα οποία αγωνίζονται ενάντια στους μετριοπαθείς πρώην συμμάχους τους, οδηγώντας έτσι στη «Δεύτερη Επανάσταση». Η θεωρία αυτή επαληθεύτηκε στην Αγγλική, τη Γαλλική και τη Ρωσική Επανάσταση.

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 περιορίστηκε στην πρώτη φάση της, άλλαξαν απλά οι κυρίαρχοι, η εξουσία και η γη πέρασε στους κοτζαμπάσηδες. Δεν ακολούθησε η δεύτερη φάση με τις ταξικές διεκδικήσεις που θα αποκαθήλωνε την ηγεμονία των κοτζαμπάσηδων. Γι’ αυτό η κοινωνία μας συνεχίζει να διατηρεί οθωμανικά χαρακτηριστικά με τις πελατειακές σχέσεις, την οικογενειοκρατία, την ξενοκρατία κ.α.π. με εντονότερα αυτά στις υψηλότερες βαθμίδες της εξουσίας σε υπουργεία, ΑΕΙ, Οργανισμούς, τους σύγχρονους «κοτζαμπάσηδες».

Για ποιο λόγο δεν ακολούθησε το 1821 η κοινωνική επανάσταση; Γιατί δεν μπήκε θέμα ταξικής εξουσίας; Εγραφε ο Μαρξ στη «18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» για τις κοινωνικές επαναστάσεις: «Η κοινωνική επανάσταση του 19ου αιώνα δεν μπορεί να αντλήσει την ποίησή της από το παρελθόν, αλλά μόνο από το μέλλον. Δεν μπορεί να αρχίσει με τον ίδιο τον εαυτό της προτού σβήσει όλες τις προλήψεις σχετικά με το παρελθόν. Οι προηγούμενες επαναστάσεις είχαν ανάγκη από κοσμοϊστορικές αναμνήσεις για να κρύψουν από τον εαυτό τους το περιεχόμενό τους. Για να φθάσει στο δικό της περιεχόμενο η επανάσταση του 19ου αιώνα, πρέπει ν’ αφήσει τους πεθαμένους να θάψουν τους νεκρούς τους.

Εκεί η φράση ξεπερνούσε το περιεχόμενο, εδώ το περιεχόμενο ξεπερνάει τη φράση». Γι’ αυτό η Επανάσταση του 1821 δεν είχε κοινωνικό χαρακτήρα. Πρόβαλε το παρελθόν που σαγήνευσε τους ευρωπαϊκούς λαούς (όχι βέβαια και τις ηγεσίες τους που απέβλεπαν στη διανομή της οθωμανικής λείας) και έμεινε εγκλωβισμένη εκεί. Ακόμη και σήμερα εκεί παραμένουμε, εγκλωβισμένοι στο παρελθόν. Οι πεθαμένοι συνεχίζουν να μη θάβουν τους νεκρούς τους. Πώς όμως ήταν δυνατόν να προσλάβει κοινωνικό χαρακτήρα η Επανάσταση του 1821 επικαλούμενη την αρχαιότητα της δουλοκτητικής περιόδου και όχι τις επαναστάσεις στην Αγγλία, τη Γαλλία και τις ΗΠΑ που είχαν προηγηθεί;

Η «Τρίτη Επανάσταση»;

Ομως ο Μάρεϊ Μπούκτσιν αναφέρεται και σε προσδοκίες για «Τρίτη Επανάσταση». Κάποια στιγμή, στη διάρκεια της «Δεύτερης Επανάστασης» οι συγκρούσεις στο εσωτερικό του επαναστατικού στρατοπέδου λύνονται στη συντηρητική κατεύθυνση και οι προσδοκίες των επαναστατών μένουν ανεκπλήρωτες με αποτέλεσμα να προσδοκούν μια «Τρίτη Επανάσταση».

Το αίτημα της «Τρίτης Επανάστασης», γράφει, πρόβαλαν οι επαναστάτες «Αβράκωτοι» στο Παρίσι του 1793 για να αντικαταστήσουν την υποτιθέμενα ριζοσπαστική Συμβατική Συνέλευση με μια λαϊκή δημοκρατία, τα παρισινά «τμήματα», που οι ίδιοι είχαν εγκαθιδρύσει κατά τη διάρκεια μιας σειράς εξεγέρσεων συχνά παρά τη θέληση των Ιακωβίνων ηγετών, οι οποίοι ισχυρίζονταν ότι μιλούσαν εξ ονόματός τους. Σε διαφορετικό χρόνο, στη Ρωσία του 1921, οι επαναστατημένοι εργάτες της Πετρούπολης και οι περίφημοι «κόκκινοι ναύτες» της Κροστάνδης ύψωσαν το ίδιο αίτημα.

Επιδίωξαν -γράφει- και εκείνοι να ανατρέψουν ένα αυταρχικό αν και φαινομενικά ριζοσπαστικό καθεστώς -στην περίπτωση τους καθοδηγούμενο από τους Μπολσεβίκους- προκειμένου να το αντικαταστήσουν με λαοκρατικά εκλεγμένα συμβούλια ή σοβιέτ. Στην ελληνική «περίπτωση», η ταξική σύγκρουση, η Δεύτερη Επανάσταση, ήλθε πολύ αργότερα μετά την πρώτη, με τον εμφύλιο του 1946 με κορμό την Εθνική Αντίσταση. Οι πόθοι για μια δικαιότερη κοινωνία των ηττημένων θα παραμείνουν ανεκπλήρωτοι;